روغتیا وزارت خلکو ته: اختر کې له ګڼې ګوڼې ځان وساتئ یو بل کره مبارکۍ ته مه ځئ
د کوچني اختر په را رسېدو سره په کابل ښار کې ګڼه ګوڼه زیاته شوې، د دې ښار یو شمېر هټیوال وايي، هغه خلک چې د اختر د سودا لپاره راځي ماسک نه اچوي او ټولنیز واټن ته هم جدي پاملرنه نه کوي. هارون او احمد سمیر یې په اړه وايي: " ډېری خلک چې دلته د سودا اخېستلو لپاره راځي روغتيايي سپارښتنې په پام کې نه نیسي، د مثال په ډول ماسک او دستکشې نه اچوي، څو هغه کسان چې په دې ویروس اخته دي نورو ته دغه ویروس انتقال نه کړي. - دلته خلک روغتیايي سپارښتنې نه مراعتوي، نه ماسک اچوي او نه دستکشي، بیخي کرونا جدي نه نیسي." د کابل ښار ځیني اوسیدونکي بیا وايي، کرونا اوس جدي نه ده او د تېر په څېر د اختر د ښه نماځلو لپاره چمتوالی نیسي. خو د افغانستان د عامې روغتیا وزارت بیا وضعیت جدي بولي او له ټولو هېوادوالو غواړي چې کرونا ویروس جدي وګني. د دې وزارت ویاند غلام دستګیر نظري نن یکشنبه (د غويي ۱۹مه) ازادي راډیو ته وویل، ټول هېوادوال باید په اختر کې له تګ راتک څخه ډډه وکړي او که د اړتیا په صورت کې تګ راتک کوي نو بیا هم، روغتیايي سپارښتنې دې جدي په پام کې ونیسي. ښاغلي نظري زیاته کړه: "د عامې روغتیا وزارت اندېښنه هم همدا ده چې زموږ ډېری هېوادوال د اختر په ورځو کې روغتيايي سپارښتنې په پام کې نه نیسي او د یو بل لیدو ته ورځي چې دغه چاره کولی شي د دې ویروس په چټک خپریدا کې مرسته وکړي." دا په داسې حال کې ده چې په تېرو ۲۴ ساعتونو کې ۲۲۱ کسان په دې ویروس اخته شوي چې له ډلې یې ۱۲ کسان مړه او ۱۸۲ بېرته روغ شوي. د دې وزارت د معلوماتو له مخې له تازه ثبت شوېو مثبتو پېښو سره په افغانستان کې د کرونا ویروس د مثبتو پېښو شمېر شااوخوا ۶۲ زره ته ورسېد. د افغانستان عامې روغتیا وزارت د معلوماتو پر بنسټ، د دې ویروس له امله دې هېواد کې د مړو شوېو کسانو شمېر بیا ۲۶۹۸ ته پورته شوی او شااوخوا ۵۴ زره بېرته ترې روغ شوي دي.
د مور نړیواله ورځ؛ دا ورځ ولې او څنګه د مور لپاره ځانګړې شوه؟
د مور د ورځې نمانځلو دود تر لرغوني یونان او روم پورې رسېږي. په شپاړسمه پېړۍ کې په انګلینډ کې یو دود رامنځته شو چې د یکشنبې په ورځ به خلکو خپلې مور ته کېک پخاوه او د هغې لیدو ته به ورتلل. په امریکا کې د مور ورځ د مې میاشتې به دوهمه یکشنبه(د مې ۹مه) وي او دا ورځ د امریکا د فلاډیلفیا ایالت د فعالې انا جارویس په هڅو رسمي شوه. انا جارويس په ۱۹۰۵ میلادي کال کې کله چې د دې مور مړه شوه، د ټولو میندو د هڅو او قربانیانو نمانځلو لپاره د مور د ورځې لپاره کمپاین پیل کړ. لومړی ځل دا ورځ په ۱۹۰۸ میلادي کې ونمانځل شوه،کله چې جاروېس د خپلې مور د تلین په مناسبت یوه غونډه جوړه کړه. جاروېس له دې وروسته هلې ځلې پیل کړې چې دا ورځ په رسمي توګه د مور د ورځې په نوم ومنل شي. په ۱۹۱۴ میلادي کال کې د امریکا ولسمشر ووډرو وېلسن د مور ورځ په رسمیت وپېژندله او د مې میاشتې ۹مه يې ورته وټاکله. دا ورځ د میندو زیار او فعالیت نمانځلو ته ځانګړې شوه. د ماشوم زېږول، لویول او تربیه کول هېڅ اسانه کار نه دی، خو د ملګرو ملتونو د راپور له مخې چې د مې په نهمه نېټه خپور شوی، په ۲۱مه پېړۍ کې اوس هم موروالی د مرګ د سزا په مانا کېدای شي. د راپور له مخې هره ورځ په نړۍ کې ۸۳۰ ښځې له امیندوارۍ او زېږون سره تړلو داسې لاملونو له کبله مړې کېږي چې مخه یې نیول کیدای شي. په داسې حال کې چې له زېږون سره تړلې ۹۹فیصده مړینې په پرمختیايي هېوادونو کې کېږي، په پرمختللو هېوادونو کې هم وضعیت دومره ښه نه دی. ملګري ملتونه په راپور کې لیکي چې د بېلګې په توګه په امریکا کې له امیندوارې سره تړلي مړینې مخ پر زیاتېدو دي او هرکال په دې هېواد کې ۷۰۰ ښځې له امیندوارې او زېږون سره تړاو لرونکو ستونزو له کبله مړې کېږي. ملګروملتونو د مور د ورځې په مناسبت د اولادونو په پوهنه کې د مېندو رول ته اشاره کړې ده. راپور وايي چې مېندې د بې وزلۍ له کړۍ څخه د خپلو کوچنیانو د ایستلو لپاره د هغوی د پوهنې او لیک لوست لپاره هر ډول هلې ځلې کوي. په دې برخه کې د کامریون یوې اوسېدونکې ډوروتي بېلګه ورکړل شوې چې د خپلې لورد زده کړو لپاره د سهار له اوو بجو د ماښام تر پنځو بجو پر سړک په کراچۍ کې ټیلیفونونه، چاکلیټونه او ژاولي پلوري. ملګرو ملتونو په خپل راپور کې دې خبرې ته هم اشاره کړې ده چې موروالی ډېری وختونه د ښځو لپاره په وظیفه کې د پرمختګ مخې ته هم خنډ کېږي. راپور یادونه کوي چې په نړۍ کې د نارینه وو د هر ډالر په پرتله ښځې یوازې ۷۷ سینټه ګټي. کله چې ښځې مېندې شي، د ښځو او نارینه وو د اقتصاد او فرصت واټن نور هم زیات شي. ملګرو ملتونو د مور د نړیوالې ورځې په مناسبت په دې راپور کې یادونه کړې چې د کوچنیانو ساتنه او روزنه، پاککاري، پخلۍ او د کورنور داسې کارونه ډېری وختونه د ښځو پر اوږو وي خو هغوی د دې کار په بدل کې پيسې نه ګټي. ارقام ښيي چې ښځې د نارینه وو پرتله لږ تر لږه دوه نیم ساعته زیات پرته له مزده کار کوي، خو دا کار نه دنده ګڼل کېږي او نه هم ارزښت ورکول کېږي. راپور وايي، په داسې حال کې چې مېندې ټول وخت د ماشومانو پر لویولو او پاملرنه تېروي، د پيسو په بدل کې د وظیفې، امتیازاتو او تقاعدي فرصتونه له لاسه ورکوي او نه هم رخصتي لري. ملګري ملتونو د راپور په پای کې اشاره کوي چې د ښځو د حقونو په برخه کې که څه هم ښه قوانین او موافقې شته، خو د دغو لاسته راوړنو تر لاسه کولو لپاره ښځو ډېرې هڅې کړي دي. په دې برخه کې راپور د نیوزیلنډ بېلګه یاده کړې. دا لومړی خپلواک هېواد و چې په ۱۸۹۳میلادي کال کې يې ښځو ته د رایې ورکولو حق ورکړ او دا کار هم د یوې مور، کېټ شیپرډ د هلو ځلو نتیجه وه.
کونړ کې کونډې او ځوریدلې مېرمنې اوربند او سوله غواړي
په کونړ کې په روان جنګ کې کونډې شوې او ځورېدلې مېرمنې اوربند او سوله غواړي.دغه مېرمنې وايي، د دوی ژوند خو له غمونو او ویرونو ډک شو، خو نه غواړي نورې کورنۍ هم د دوی په څېر د بد برخلیک سره مخ شي. د کونړ په مرکزي دارالمعلمین کې شااوخوا زرو کونډو، یتیمانو او بې سرپرسته کورنیو سره د خوراکي موادو مرسته وشوه. کونډه ۳۵ بس پري هم همدې مرستو ته ولاړه ده وايي، درې کاله وړاندې يې د ژوند ملګری په جنګ کې وژل شوی او ورته ترې لس بچي پاتې دي. بس پري ازادي راډیو ته خپل د سختو ورځو کېسه کوي: "خاوند مې مړ شو، سختو او تنګو سره مخ شوم ان بچو ته د نفقې پیدا کولو لپاره پيښور او نورو ځایونو ته لاړم، په پردیو پټيو کې مې د غنمو لو وکړ، ټول عمر زه یم او لالهانده ژوند دی." بس پيرې وايي، جنګ خو د دوی د کورنۍ د سر سیورۍ اخیستی، خو نه غواړي نورې کورنۍ د ده په څېر د غم پر ټغر کیني. نوموړې د جنګ پر ښکېلو خواوو غږ کوي چې دا جګړه ودروي: "دې جګړې ډېر ښایسته ځوانان وخوړل، بې ځایه یې مړه کړل، الله دې د جنګ کوونکو په زړونو د رحم اوبه تويې کړي چې نور جنګ بند شي او هر څوک خپلو کورنیو سره خوشحاله ژوند تېر کړي." کونډه ۴۰ کلنه شمع چې جګړو ترې د ژوند ټول خواږه تروړلي وايي ، هېڅ دې نه وي خو هېواد کې دې سوله او امن وي. نوموړې ازادي راډیو ته وویل: "له الله پرته مې هېڅ نشته، یو ماشوم زوی لرم، ۷ لوڼې مې دي، د جنګ له ښکېلو غاړو غواړم چې افغانستان کې دې جګړې ودروي اوربند دې وکړي څو له چاودنو او وژنو خلاص شو، الله دې دا ورونه سره جوړ کړي چې نورې خویندې کونډې نه شي او ماشومان یتیمان نه شي. افغانستان ټول تباه او برباد شو." په کونړ کې د مهاجرینو او راستنېدونکو چارو مسوولین وايي، د 'شانتې' په نوم جاپانۍ موسسې ورسره د نږدې زرو کونډو، یتیمانو، معلولینو او غریبو کسانو لپاره د خوراکي موادو مرسته کړې چې په وینا یې هرې کورنۍ سره د شااوخوا شپږ زرو افغانیو په اندازه مرسته وشوه. دغه کونډې مېرمنې په داسې حال کې په جنګ کې له ښکېلو خواوو د جنګ بندولو او سولې غوښتنه کوي چې دوحه کې بین الافغاني خبرې په ټپه ولاړې دي. د سولې لپاره د استانبول د غونډې درک هم نه لګیږي. له هېواده د بهرنیو ځواکونو وتل پیل هم شوي، خو ورسره د هېواد په څو ولایتونو کې د حکومتي ځواکونو او وسله والو طالبانو ترمنځ جګړو زور اخیستی، د جګړې هر لوری یو بل ته د زیاتې مرګ ژوبلې اړولو دعوې کوي. خلک وايي، د جګړې دواړو خواوو ته افغانان وژل کېږي، نو باید د ورور وژنې پرځای د سولې لاره خپله کړي.
د کډوالو الوتونکو مرغانو نړیواله ورځ؛ لا یې هم افغانستان کې ښکار روان دی
نن د مې اتمه د کډوالو الوتونکو مرغانو نړیواله ورځ ده. دا ورځ داسې مهال را رسېږي چې لا هم په افغانستان کې الوتکونکي ښکار کېږي. افغانستان د پراخه غرونو او سیندونو په درلودلو سره د الوتونکو د استوګنې لپاره ښه سیمه بلل کېږي. په دې هېواد کې د الوتونکو بېلابېل ډولونه په ځانګړي ډول، مړزان، هیلۍ، کارغان، بازان، هُدهُد، کوترې، بلبلان، ښاروګانې، مرغۍ او یو شمېر ژوند کوي، خو ژوند يې امن نه دی. زیات شمېر خلک شته چې الوتونکو ته يې سنګرونه نیولي وي چې ښکار يې کړي. د فراه اوسیدونکی۲۶ کلن محمد یونس وايي، دا ولایت د الوتونکو د اوسېدو لپاره ښه سیمه ده، خو په وینا یې دغلته ښکاریان هم کم نه دي. محمد یونس وايي، په دلو، حوت او حمل میاشتو کې يې سیمې ته زیات الوتونکي ورځي چې د ښکاریانو کار هم ورسره جوړ وي. د ده په خبره د یادو میاشتو پر مهال ښکاریان له بېلابېلو لارو نه په ګټې اخېستنې الوتونکي ښکار کوي: "دا چې زه الوتونکي ښکار کوم، لامل يې شوق دی، دغه شان يې د الوتونکو غوښه ډېره خوږه وي، خوړل يې یو شوق دی، زیات خلک يې غوښه کوفته کوي او بیا يې پخوي، موږ يې د قاچاق یا د پيسو د ګټلو لپاره دا کار نه کوو، یوازې د دې شوق لرو چې ښکار يې کړو او غوښه يې وخورو." کډوال الوتونکي د نسل د تولید، د خوندي سیمو موندلو او دغه شان د اقلیمي شرایطو په پام کې نیولو سره له یوه هېواده بل ته کډوال کېږي. د افغانستان له فضا هم دغه الوتونکي عموماً د ژمي د موسم په وروستیو او د پسرلي په لومړیو کې تیريوي. د افغانستان د چاپیریال ساتنې د ملي ادارې د معلوماتو پر بنسټ دا الوتونکي ډېری يې د منځنۍ اسیا له هېوادونو افغانستان ته راځي او د دغه هېواد د لویدیځ پر لور ځي. که څه هم د افغانستان د جمهور رییس د یو فرمان له مخې دې هېواد کې د الوتونکو ښکار منع شوی، خو مخه يې نه ده نیول. د چاپیریال ساتنې د برخې کارپوهان باور لري چې اوس مهال به افغانستان کې د الوتونکو زیات شمېر ډولونو نسل د ورکې له ګواښ سره مخ دی. له ډلې يې محب الله فضلي ازادي راډيو ته وویل: "سپینه زاڼه چې د کډوالو مرغانو له ډلې دی دغه شان دا مرغه د افغانستان د ساتل شوېو وحشي ډولو په لېست کې شامل دی او له بله اړخه د کډوالو ژویو په نړیوال کنوانسیون په لومړۍ ضمیمه کې هم شامل دی، دا مرغه به په مخکې کلونو کې افغانستان ته کډوال کېده او یوه موده به یې دلته تېروه، خو له بده مرغه دا څو کاله کېږي دا مرغه افغانستان کې نه دی لیدل شوی او دلته يې نسل د ورکېدو له ګواښ سره مخ دی. " د افغانستان د چاپیریال ساتنې ملي ادارې شمېرې ښيي چې دې هېواد کې ۴۲۸ ډوله الوتونکي موجود دي چې له دې ډلې يې ۲۵۰ يې کډوال الوتونکي دي. د دې ادارې مسوولین وايي چې اوس مهال د کډوالو الوتونکي نږدې ۵۷ ډولونه د ورکېدو له ګواښ سره مخ دي. د دې ادارې د معلوماتو پر بنسټ، په پروان، کاپیسا، پنجشیر، بغلان، کندز، د غزني ولاړې اوبه، د بلخ دشتې، فراه او هرات ولایتونو کې په زیاته اندازه کډوال الوتونکي موجود دي. د دې ادارې د طبیعې میراثونو د ساتنې رییس جمال الدین ناصري ازادي راډيو ته وویل چې افغانستان کې د جغرافیايي موقعیت له مخې چې ښه هوا هم لري د کډوالو الوتونکو د اوسېدو لپاره ښه سیمه ده. د ښاغلي ناصري په خبره افغانستان د نړیوالو ژمنو پر بنسټ د کډوالو مرغانو لپاره د اوسېدو سیمې په ځانګړي ډول، د کابل قول حشمت خان، د غزني ولاړې اوبه، د درقد او امام صیب جزیره او ځینې نورې سیمې جوړې کړي او دغه شان په دې هېواد کې یو شمېر نورې طبیعې سیمې هم شته چې الوتونکي هلته ژوند کوي. د نوموړي په خبره په نیمروز کې د کمال خان او په هرات کې د سلما بند له جوړېدو وروسته دغه سیمو ته زیات شمېر کډوال الوتونکي راغلل. خو دا چې ولې يې ښکار کولو مخه نه نیول کېږي؟ نوموړي يې په اړه وای: "د فقر او نا امنۍ له امله د افغانستان په بېلابېلو سیمو کې د الوتونکو بې رحمانه ښکار جریان لري، خو موږ هیله لرو چې د بېلابېلو برنامو په تطبیق سره د دغه کار مخه ونیسو او ګراپ يې راټیټ کړو. " د مې اتمه د کډوالو الوتونکو په نوم نومول شوې، په دې ورځ په نړۍ کې د الوتونکو د ژوند پر اهمیت او د ځمکې لپاره د دوی پر اړین والي بحثونه کېږي. خو دا چې په افغانستان کې يې د ښکار له امله د یو شمېر نسلونه د ورکېدو له ګواښ سره مخ دي، ځینې باور لري چې افغان حکومت او د دې هېواد یو شمېر اوسېدونکي دې موضوع ته ډېر پام نه کوي او د الوتونکو ښکار ورته د ساعت تېرې یوه لوبه ښکاري.
خلیلزاد: د افغانستان د سولې د پروسې ستونزه بې باوري ده
د افغانستان د سولې لپاره د امریکا ځانګړی استازی زلمی خلیلزاد وايي، د افغانستان د سولې په خبرو کې اصلي ستونزه دا ده چې ښکېل لوري پر یو بل باور نه لري. خلیلزاد دا خبره په دوشنبې کې د ازادي راډیو د تاجکي څانګې له خبریال ملا رجب یوسف سره یوه ځانګړې مرکه کړې. په دې مرکه کې له ښاغلي خلیلزاد نورې پوښتنې هم شوې. خو پیل کې ترې تاجکستان ته دده د سفر په اړه پوښتنه شوې.
افغانستان کې د کرونا درېیمې څپې پراختيا او ورباندې د اخته کسانو ډېرېدو ته اندېښنې
د کوچني اختر د رانږدې کېدو په درشل کې چې له املهيې د کابل په بازارونو کې د خلکو ګڼه ګوڼه هم زیاته شوې، د افغانستان روغتیا وزارت په دې هېواد کې د کرونا ویروس د درېيمې څپې او نوي ډول د پراختیا خبرداری ورکوي. دغه وزارت وایي چې په وروستۍ اوونۍ کې په دې هېواد کې له ۱،۵۰۰ ډېر کسان په کرونا ویروس اخته شوي او له ۴۰ ډېر ترې مړه شوي دي. د دې وزارت ویاند محمد عثمان طاهري د جمعې په ورځ «۱۴۰۰ کال د غويي ۱۷» ازادي راډیو ته وویل چې د کرونا ویروس درېیمه څپه له تېرو درېیو اوونیو راهيسې افغانستان ته راغلې او اوسمهال د پراختيا په حال کې ده. ښاغلي طاهري پر دې خبرې له ټينګار سره چې خلک باید روغتیایي سپارښتنو ته جدي پام وکړي، وويل: "له بده مرغه چې موږ اوس د کرونا ویروس د درېیمې څپې په لومړیو کې يو، زموږ لویه اندېښنه دا ده چې خلک روغتیايي سپارښتنو ته پام نهکوي، له څو اوونیو راپه دېخوا د کرونا ویروس درېیمه څپه پیل شوې او دا د مثبتو پېښو په زیاتوالي کې ښکاري، په یوه اوونۍ کې ۱،۵۱۶ مثبتې پېښې لرو، دا شان ۴۲ تنه ترې مړه شوي چې دا د تېرو اوونيو په پرتله لوړې شمېرې دي." دی وایي حکومت د دې ویروس د لا پراختیا د مخنیوی په هدف له وړاندې تدابیر نیولی دي. نوموړي وویل چې د کرونا ویروس دا ډول په انګلستان کې پیدا شوی چې په وروستیو کې یې په نړۍ کې له امله زیات شمېر خلک ووژل شول. د عامې روغتیا وزارت مسؤلین دغهشان وایي په افغانستان کې د کرونا ویروس د مخنیوي واکسین دوام لري او تر دې دمه ۴۵۰ زره دوزه واکسین تطبیق شوي دي. دا په داسې حال کې چې کوچني اختر ته د ګوتو په شمار ورځې پاتې دي او سر له همدا اوسه د کابل په بازارونو کې د خلکو ګڼه ګوڼه زیاته شوې ده. په همدې حال کې یو شمېر روغتیا پالان په وروستۍ اوونۍ کې د کرونا ویروس د مثبتو پېښو زیاتېدو اندېښمن کړي دي. ډاکتر سردار موسیزي ازادي راډیو ته وویل: "د کرونا ویروس مثبتې پېښې ورځ تر بلې زیاتېږي، که خلک روغتیايي سپارښتنې ونهمني، نو پایلې بهیې خطرناکې وي او خدای مهکړه د هندوستان او یو شمېر نورو هېوادونو په برخلیک به اخته شو." دی له خلکو غواړي چې روغتیايي سپارښتنو او د ځانونو او خپلو کورنیو روغتیا ته پام وکړي. عامې روغتیا وزارت وایي په افغانستان کې د کرونا ویروس د مثبتو پېښو شمېر ۶۱،۷۵۵ ته رسېدلی او د دغه ناروغۍ له امله تر دې دمه ۲،۶۸۳ تنه مړه شوي دي.
د ننګرهار ځینې مېرمنې: پر لوستو او فعالو کسانو د حملو زیاتېدو ته اندېښنه لرو
د ننګرهار یو شمېر مېرمنې وایي، د بهرنیو ځواکونو د وتلو له پیل سره په افغانستان کې پر لوستو او فعالو کسانو د حملو پر زیاتېدو اندېښنه لري. دوی بېره لري چې د ښځو فعالیتونه او تېرې ۲۰ کلنې لاسته راوړنې یې لهمنځه لاړې او یا له ننګونو سره مخامخ نهشي. دوی پر نړیواله ټولنه غږ کوي چې د ښځو د حقونو او د تېرو لاسته راوړنو په برخه کې دې پاخه ضمانتونه واخیستل شي څو بیا له ۲۰ کاله پخواني وضعیت سره مخ نهشي. تورپېکۍ اشنا د ننګرهار د ښځو چارو یوه فعاله ده. دا وایي چې له افغانستانه د بهرنیو ځواکونو له وتلو وروسته پر لوستو او فعالو کسانو د حملو له زیاتېدو سره ښځې اندېښمنې دي چې ګوندې له ګڼو محدودیتونو او ننګونو سره به مخامخ شي. دا له نړیوالې ټولنې او ملګرو ملتونو غواړي چې د افغانستان د کشالې د حل په برخه کې دوی یوازې پرېنږدي او د ښځو د حقونو د ساتلو په برخه کې دې له ټولو خواو پاخه ضمانتونه واخلي. تورپېکۍ وایي، هېځ ښځه دې ته لېواله نهده چې تر ۲۰ کالو پخوانیو حالاتو سره مخ شي او باید د دوی اندېښنو ته ښکاره ځواب ورکړل شي. اغلې تورپېکۍ زیاتوي: "دا یو حقیقت دی چې خارجي قواوې له افغانستانه وځي، نو ټول نارینه او ښځينه په تشویش کې دي چې خدای نا خواسته دغه د خویندو لاسته راوړنې چې دومره مبارزهیې وکړه، زحمتونهیې ویستي، کوښښیې وکړ، ځانونهیې قربان کړل او اوس هم په خطر کې دي، لهمنځه لاړ شي، نو دغه اندېښنه شته، خو موږ له نړیوالو او مللمتحد نه غواړو چې افغانستان هغه معاهدې چې د ښځو د حقونو د لاسته راوړنو په برخه کې امضا کړي، د هغوی د تعهد او رعایت په برخه کې قوي ضمانتونه واخلي، څو د خویندو لاسته راوړنې پر ځای پاتې شي." د ننګرهار د ولایتي شورا منشي حمیرا رفیع وایي، سولې ته لېوالتیا ډېره ده خو په خبرهیې، افغان کشاله لا روانه ده او که په داسې حال کې نړیوال افغانان په سپین میدان پرېږدي، نو راتلونکي تهیې اندېښنې لاپسې ډېرېږي. حمیرا رفیع اندېښنه لري او وایي، په داسې حال کې چې بهرنیان هم له هېواده وځي او که د افغان حکومت او وسلهوالو طالبانو د سولې روانې خپلمنځي ناستې پاستې نتیجه ورنهکړي، نو د قدرت پر سر به کشمکشونه پیدا او د افغان ښځو لاسته راوړنې او حقونه به تر پښو لاندې شي. اغلې رفیع وايي: "د ټولنې نیمایي یرخه نفوس ښځې دي او زیاتره د جنګونو قربانیانې او متضررینې هم ښځې دي، نو د ښځو سره ډېره اندېښنه ده چې که داسې معامله وشي، سره له دې چې په هغې کې به سوله منځته رانهشي، نو معلومداره ده چې ملک به له یوه لوی بحران سره مخ شي، دلته به د ښځو حقوق هم پایمال شي او هغه ۲۰ کلنې لاسته راوړنې بهیې هم لهمنځه لاړې شي، علاوه له دې به کورنۍ جګړې رامنځته شي او هر څوک به د خپل قدرت لپاره جنګېږي." ننګرهار مېشتې مېرمنې دغه اندېښنې په داسې حال کې شریکوي چې امریکا له افغانستانه خپل ځواکونه ایستل پیل کړي او ویلي دي چې د راروانې سپټمبر میاشتې تر ۱۱مې نېټې به خپل ټول ځواکونه له افغانستانه وباسي. په افغانستان کې د شته بهرنیو ځواکونو وتل د امریکا او وسلهوالو طالبانو د هغه هوکړهلیک یوه برخه ده چې دواړو لورو د ۲۰۲۰م کال د فبرورۍ په ۲۹مه د قطر په پلازمېنه دوحه کې لاسلیک کړی و. که څه هم افغان حکومت افغان ښځو ته د دوی د لاسته راوړنو د ساتلو او د دوی د حقونو د خوندي کولو او همدا شان د وسلهوالو طالبانو مرکچي پلاوي بیا ښځو ته د زدهکړو او کار کولو ډاډ ورکړی، خو د ننګرهار مېشتو مېرمنو په باور، دا هر څه هلته کېدای شي چې دوی یو بل ومني. د ننګرهار ولایت د جندر مسؤلان بیا هیلهمند دي چې د ښځو لاسته راوړنې لکه زدهکړې او له کوره دباندې د کار حق به په خپل ځای پاتې وي او ښځې باید په دې پرخه کې اندېښنې ونهلري. د ننګرهار ولایت د جندر کارپوه پښتنه نبي ازادي راډيو ته وویل چې افغان مېرمنې باید هېڅکله اوسنی وخت تېرو وختونو سره پرتله نهکړي او د اندېښنو پر ځای دې خپل فعالیتونه ګړندي کړي. اغلې نبي وايي: "هېڅ اندېښنه باید له ښځو سره نهوي، ځکه موږ باید اوسنی حکومت او اوسني شرایط په هېڅ صورت له پخوانیو حالاتو او پخوانیو حکومتونو سره پرتله نهکړو، که چېرته هغه وروڼه هم راشي، له حکومت سره یوځای شي، خپل هېواد کې مېشت شي، نو ښځې به لا پرمختګ او وده وکړي." د ننګرهار د جندر کارپوهه پښتنه نبي په داسې حال کې مېرمنو ته ډاډ ورکوي چې همدا اوس هم په دغه ولایت کې ګڼې هغه ښځې چې په دندو بوختې وې، یا له خپلو کارونو په شا شوي او یا له کورونو په خپلو چارو بوختې دي. د یادونې وړ ده چې په تېرو شااوخوا څلورو میاشتو کې ۹ تنه ښځينه وژل شوي چې ۴ یې خبریالانې، یوه ډاکتره، ۳ واکسیناتورانې او یوهیې پولیسه وه.
بلخ کې د ناامنۍ دوام؛ د ځینو ولسوالیو نجونو ښوونځي پرېښي
په بلخ کې د طالبانو پراخ حضور او د ناامنۍ دوام په یو شمېر ولسوالیو کې نجونې اړ کړي ترڅو ښوونځي پرېږدي. د بلخ د پوهنې ریاست د اطلاعاتو امر روزبین سعادت، ازادي راډیو ته وویل چې د بلخ په پنځو ولسوالیو کې نجونې له شپږم ټولګي وروسته ښوونځي ته له ورتګ منع کېږي. ښاغلي سعادت وویل چې په چهاربولک، بلخ، چمتال، دولتاباد او زارع ولسوالیو کې د ناامنۍ ترڅنګ په ټولنه کې د ناوړه دودونو له امله هم کورنۍ خپلې نجونې ښوونځیو ته نهپرېږدي. هغه وویل چې په دغو ولسوالیو کې ټولټال ۴ تر ۴.۵ زره نجونې هر کال له شپږم ټولګي وروسته له تعلیم څخه بېبرخې کېږي. هغه زیاته کړه: "دا چې کورنۍ سنتي دي، له شپږم ټولګي وروسته خپلو نجونو ته اجازه نهورکوي چې ښوونځي ته ولاړې شي. ناامني او د طالبانو حضور د نجونو په وړاندې بل خنډ دی." سعادت وايي سره له دې چې د ناامنۍ له امله په بلخ کې کوم ښوونځی نهدی بند شوی، خو د جګړې له خطره وېرې سبب شوي چې نجونې ښوونځیو ته ولاړې نهشي. ۱۲ کلنه لېمه چې په بلخ کې د چهاربولک ولسوالۍ د بیست پيکال کلي اصلي اوسېدونکې ده وايي: " ښوونځی مې خوښېږي، خو زموږ په کلي کې جګړه ده او د طالبانو له وېرې نهشم کولای چې ښوونځي ته ولاړه شم." بیست پیکال سیمه اوسمهال په بشپړه توګه د طالبانو په ولکه کې ده. لېمه د خپلې کورنۍ له نورو غړو سره د جګړې له وېرې د مزار شریف د همدرد پروژې یوې تکهيي کېږدۍ ته رابېځایه شوې. هغې ازادي راډیو ته وویل چې د طالبانو د وسلهوال فعالیت د زیاتوالي او د جګړې له ډار او وېرې یې دغه کمپ ته پناه راوړې. د یاد کمپ په شاوخوا سیمو کې هم د نجونو لپاره کوم منځنی ښوونځی نهشته. د بلخ د ولایتي شورا مشر افضل حدید هم مني چې په یو شمېر ولسوالیو کې د اناث ښوونکو، د مسلکي معلمینو او ښوونځیو ته د احاطوي دېوال د نشتوالي په دلیل کورنۍ نجونې ښوونځیو ته له ورتګ منع کوي. ده وویل: "له بده مرغه ناوړه دودونه شته چې د نجونو په وړاندې یې ستونزې زیاتې کړې دي او ترڅنګیې د ښځینه ښوونکو او مسلکي ښوونکو نشتوالی هم بله لویه ستونزه ده." په همدې حال کې په چهاربولک، چمتال او بلخ ولسوالیو کې له یوې اوونۍ راهیسې د طالبانو پر ضد پوځي عملیات پيل شوي. د مې له لومړۍ نېټې راهیسې له افغانستان څخه د بهرنیو ځواکونو د وتلو بهیر پيل شوی او په پام کې ده تر څه باندې راتلونکو څلورو میاشتو بشپړ شي. له دې سره هممهاله د افغانستان په یو شمېر ولایتونو کې د طالبانو حملې زیاتې شوي. طالبانو تر دې پخوا د اوربند د اعلام او د بینالافغاني مذاکراتو د بیا پيل لپاره اساسي شرط له هېواد څخه د بهرنيو ځواکونو د وتلو موضوع بللې ده. سره له دې چې له افغانستان څخه د بهرنیو ځواکونو د وتلو مسئلې د طالبانو د بیا راتګ په اړه اندېښنې زیاتې کړي، افغان نجونې یې هم په راتلونکي کې د خپل تعلیم او تحصیل د دوام په اړه اندېښمنې کړې دي. خو لېمه په هېواد کې یو له هغو زرګونه نجونو ده چې د طالب او افغان ځواکونو ترمنځ د جګړې ختمېدو ته شېبې شمېري، دا غواړي له هغې وروسته خپل کلي ته ستنه او ښوونځي ته په ورتګ سره راتلونکې کې ډاکتره شي.
امریکا غواړي د کرونا واکسین د جوړېدو اجازه نورو کمپنیو ته ورکړي
د امریکا متحد ایالاتونه غواړي چې د کرونا واکسین د جوړېدو اجازه نورو کمپنیو ته ورکړي، څو د دې وبا مخه ژر تر ژره ونیول شي، خو دا اقدام یوه لور ته ستایل شوی او بل لور ته له اندېښنو سره مل شوی. پرېکړې ته ستاینې د بایډن ادارې اعلان وکړ چې نورو ته د کووېډ-۱۹ ناروغۍ د امریکایي واکسین د جوړېدو اجازې د ورکړې ملاتړ کوي، څو په نړۍ کې د کرونا وبا مخه ژر تر ژره ونیول شي. د متحد ایالاتونو د سوداګرۍ د برخې استازې کاترینا تای د دې اجازې په اړه د حکومت دریځ په یوه بیان کې پرون څرګند کړ چې د سوداګرۍ له نړیوال سازمان سره د مقرراتو د اسانولو پر لارو چارو خبرې کوي. اغلې تای وایي، کرونا یو نړیوال بحران دی او د دې وبا شرایط استثنایي دي نو استثنایي اقدامات په کار دي. خو مېرمن تای خبرداری ورکړ چې دې برخه کې د روغتیا د نړیوال سازمان د قوانینو د لغوه کېدو په خاطر نړیوالې اجماع ته رسېدل وخت غواړي. د روغتیا د نړیوال سازمان مشر ټېډروس ادهانوم ګیبریوسس د متحد ایالاتونو اعلامیه له کووېډ- نولس سره د مبارزې لپاره مهمه وبلله او دا یې مهمه شېبه یاده کړه ده. نوموړي پر ټویټر ولیکل چې نړیوالې روغتیا ته د شته ګواښونو پر وړاندې د متحد ایالاتونو د مشرتابه ژمنه یوه پياوړې بېلګه ده. نهیلۍ او اندېښنې بل لور د دوا جوړولو نړیوال فدراسیون او د درملو ټولنو نهیلي څرګنده کړې ده. دې ډلې په یوه بیان کې ویلي دي چې په تکرار یې دا خبره کړې ده چې اجازه ورکول اسانه دي خو ستونزې ورسره پیچلي کېږي او له دې سره به د کووېډ-نولس واکسین زیات نه شي او هغه عملي حل لاره چې د دې نړیوال روغتیایي کړکېچ لپاره په کار ده رامنځته نه شي. د درملو تولیدونکي وایي، د کرونا واکسین پیچلی دی او که د دې واکسین د جوړېدو د مالکیت اجازه ورکړل شي له دې سره تولید نه زیاتیږي او دا اجازه به په راتلونکې کې د نوښتونو مخه ونیسي. د اوس لپاره د نړۍ په هېڅ ځای کې د کرونا واکسین ته دومره اړتیا نه لیدل کېږي لکه په هند کې چې لیدل کېږي. په دغه هېواد کې د کرونا وبا له پیله تر اوسه تر بل هر وخت ډېر کسان د دې ناروغۍ قرباني کېږي. نن د هند روغتیا وزارت خبر ورکړ چې درې زره نهه سوه اتیا کسان کرونا وبا په تېرو ۲۴ ساعتونو کې وژلي دي او تر څلور لکه دولس زره ډیر کسان په دې ناروغۍ اخته شوې دي. هند ته د امریکا له متحد ایالاتونو، فرانسې، بریتانیا، روسیې او یو شمېر نورو هېوادو طبي وسایل او اکسیجن استولي، خو د هند حکومت وایي چې له کرونا سره د مبارزې لپاره نور اکسیجن ته اړتیا لري. د هند اغیزې پر شااوخوا نورو هېوادونو هم شوی دی او په ګاونډي نیپال کې د راپورونو له مخې ډېر روغتونونه د کرونا له ناروغانو ډک شوي دي او د یوه میاشتې پخوا پرتله په نیپال کې د کرونا نوې پېښې اووه پنځوس په سلو کې زیاتې شوي دي.
نن 'جي اووه' غونډه کې پر کرونا وبا او نورو نړیوالو ننګونو خبرې کېږي
د بریتانیا، کاناډا، جرمني، ايټالیا، جاپان او امریکا لوړپوړي ډیپلوماټان به د کرونا وبا او نورو نړیوالو ننګونو په اړه په 'جي اووه' غونډه کې خبرې کوي. نن چهارشنبه (د غويي ۱۵مه) په لندن کې د دغې درې ورځنۍ غونډې وروستۍ ورځ ده. بډایه هېوادونو د روغتیا پر نړیوالې ادارې ټينګار کړی چې د کرونا ویروس ضد وسایلو د برابر وېش ادارې یا کوواکس له لارې دې لږ پرمختللو هېوادونو ته دې د کرونا واکسین وویشي. امریکا د روغتیا نړیوال سازمان له کوواکس سره تر بل هر هېواد ډېره، د څلور میلیارده ډالرو مرسته کړې ده. دې هېواد تېره اوونۍ وویل چې هند ته هم تر سل میلیونه ډالرو زیاتې بېړنۍ مرستې لېږي. په هند کې هره ورځ شااو خوا درې لکه کسان په کرونا ویروس اخته کېږي. د بریتانیا د بهرنیو چارو وزیر ډومینیک راب د کوواکس پروګرام پر اهمیت ټینګار وکړ. پر بدایه هېوادونو فشار دی چې د کوواکس د ملاتړ ترڅنګ نورې مرستې هم وکړي. د روغتیا نړیوال سازمان په وینا نړۍ راتلونکی کال له ۳۵ څخه تر ۴۵ میلیارده ډالرو پورې اړتیا لري چې ډېری بالغ انسانان واکسین شي. په واشنګټن کې د بایډن ادارې یو نوی هدف ټاکلی او هغه دا چې د جولای تر څلورمې باید اویا فیصده بالغ امریکايان لږ تر لږه یو ځل واکسین شي. امریکا اوس مهال هره ورځ نهه لکه او ۶۵ زره خلکو ته د واکسینونو لومړی ډوز ورکوي،خو تېره اوونۍ دا شمېر دوه چنده وو. د هغو خلکو شمېر کم شوی چې غواړي واکسین وکړي. تراوسه د امریکا ۵۶ فیصده بالغ نفوس د کرونا ویروس لږ تر لږه یو ډوز واکسین ترلاسه کړی دی. بایډن دا خبره منلې چې د واکسیناسیون سرعت کم شوی دی او هغه کسان چې پر واکسین شک لري، د هغوی قانع کول به ګران کار وي. ځينو امریکايي ایالاتونو د تقاضا د کمښت له کبله کم واکسین غوښتي دي. د اروپايي ټولنې اجرائیوي برخې رییس ویلي چې د ټولو اروپايي ټولنې څلورمه برخه اوسېدونکي د کرونا ویروس پرضد لومړی ډوز واکسین شوي دي. په اروپا کې د کرونا ویروس ضد واکسیناسیون ورو پیل شو، خو د اروپايي کمېسیون مشرې اورزلا در لاین پر ټويټرپاڼه لیکلي: "اوس د واکسین شوېو کسانو شمېر یو نیم سل میلیونو ته رسېدلی دی." دې زیاته کړې چې تر جولای میاشتې به د اروپا اویا فیصده بالغو اوسېدونکو ته کافي واکسین ولري.
دریا؛ په ودونو کې پخوانی دود
په افغانستان کې په ودونو کې د ښځو له خوا د دریا وهل لرغونی او پخوانی دود دی. خو کله چې په ۱۹۹۰یمې مېلادې لسیزه کې وسله وال طالبان د افغانستان په ډېری سیمو حاکم شول، نو په ځینو سیمو کې دغه دود یا کمرنګ شو او یا ورباندې مطلق بندیز ولګېد. بشپړ راپور د لاندې لینک په کېکاږلو سره اوریدلی شئ:
هند کې یوه ډله ځوانانو له کرونا ویروس سره مبارزې ته دانګلي
هند چې د کرونا دوهمې څپې سخت ځپلی او حکومت یې له ډېرو ستونزو سره مخ کړی، یوه ډله ځوانانو دغې وبا سره مبارزې ته وردانګلي دي. سوادها پرساد چې د ښوونځي زده کونکې ده او ازموینه یې تېره شوې، ریښتیني کارته مخه کړې، د ژوند ژغورلو لپاره اکسیجن، درمل او روغتونونو کې بسترونه د کووېډ – ۱۹ ناروغانو لپاره پیدا کوي. پرساد له لسګونو نورو رضاکارانو سره چې عمرونه یې د ۱۴ او ۱۹ کلونو ترمنځ دي، د ځوانانو په مشرۍ د 'یونکټ' په نوم ټولنه کې سره راټول شوي او په انټرنیټ کې د یوه انلاین ډېټابېس له لارې په ټول هند کې د لاسرسۍ وړ روغتیایي سرچینو په اړه معلومات راټولوي. دوی له ټولنیزو شبکو څخه په استفادې، هغوی ته چې د کرونا له امله مرستو ته عاجله اړتیا لري، مستقیماً د روغتیایي وسایلو او درملو سرچیني ورښیي. د ځوانانو دغه ډله ۷ ورځې په اوونۍ کې د ۲۴ ساعتونو لپاره کار کوي. پرساد چې په ممبي کې اوسېږي وایي، دا کار سړی ډېر ستړی کوي، خو زیاتوي، که دا وکولی شي چې د یو چا ژوند وژغوري نو د وجود هېڅ یوه برخه به یې هم د ستړیا احساس ونه کړي. پرساد د بېلګې په توګه پر کرونا اخته د یوه ځوان ناروغ د ژغورلو خبره کوي او وایي، دغه ناروغ چې اکسیجن ته یې سخته اړتیا درلوده او د کورنۍ غړیو یې په موندلو دوه ساعته تېر کړي وو او په پیدا کولو یې نه وو بریالي شوي، دوی ورته اکسجن پیدا کړ. هغه وایي، خبره یوازې دا نه ده چې دوی خلکو ته د روغتیایي وسایلو او درملو سرچینې ور په ګوته کوي بلکې غواړي محتاجو خلکو ته دا احساس ورکړي چې له کړاوونو ډک حالت کې دوی یوازې نه دي. د فرانس پرېس خبري اژانس د راپور له مخې هند چې د ۱۳ سوه میلیونه وګړو دوه په درېیمه برخه یې له ۳۵ کلونو لاندې عمرونه لري او ځوان نفوس لرونکی هېواد ګڼل کېږي، هېڅکله ېې هم ځوان کهول ته د چارو دغومره دروند مسولیت نه و سپارل شوی. په هغه هېواد کې چې په کرونا ویروس د اخته کسانو رسمي شمېره له شل میلیونو واوښته. په هند کې په هغو روغتونونو کې چې د کرونا د ناروغانو درملنه کېږي د بسترونو، درملو او اکسیجن د کموالي ستونزه پرځای پاتې ده. په دې هېواد په کرونا د اخته کسانو شمېر په تېرو درېیو میاشتو کې تقریباً دوه چنده لوړه شوی او د دې وبا له کبله د مړینو شمېر اوس له دوه لکه شل زرو اوښتی دی.
له افغانستانه د بهرنیو سرتیرو وتل؛ پوځي او اقتصادي تشې ډکولو ته د چین لېوالتیا
امریکا او ناټو به د سېپټمبر تر یوولسمې وروسته، په افغانستان کې هومره پراخ اغېز و نه لري، څومره چې یې په تېرو ۲۰ کلونو کې درلود. کارپوهان وايي، د بهرنیو عسکرو وتل به، له دې وروسته په دې هېواد کې د لویدیځ د نفوذ مخه یو څه ډب کړي، خو بېله شکه چې په نظامي او اقتصادي لحاظ د دې کار تشه محسوس ده. د نړیوالو اړیکو کارپوهان په دې اند دي چې له افغانستان د بهرنیو او امریکايي عسکرو وتل دې ته لار پرانیزي چې د سیمهییزو قوتونو سربېره، یو شمېر نور هېوادونه له افغانستان سره نږدې اړیکو ته زړه ښه کړي. له دې هېوادونو یو هم چین دی. موده وړاندې د ګڼو لویدیځو رسنیو سربېره، له اسیا خپرېدونکو ورځپاڼو ولیکل، چین زړه ښه کړی چې په افغانستان کې په اقتصادي او نظامي لحاظ خپل حضور زیات کړي. که څه هم دا خبره لا رسماً نه چین او نه هم افغان حکومت تایید کړې، خو ایا یو ښه بدیل کېدای شي؟ افغانستان او د چین ملګرتیا افغانستان او چین ښه ګاونډیان بلل کېږي او د تاریخ په اوږدو کې یې سره هېڅ ډول شخړه نه ده کړې. د دې سره په خوا کې، چین د افغانستان د شخړې په سیاسي حل ټینګار کړی او په ځلونو یې له طالبانو د اوربند او ان د سولې د مذاکراتو د کوربهتوب غوښتنه کړې. د نړیوالو اړیکو کارپوه او څېړونکی جاوېدالله چې له پاکستان او چین سره د افغانستان پر اړیکو څېړنه کوي وايي، که څه هم امریکا او چین سرسخت سیالان دي، خو چین د منځلاري سیاست په خپلولو سره، افغانستان سره خپلې اړیکې ښې ساتلي. دی وايي: "افغانستان او چین هغه دوه هېوادونه دي چې په تېر تاریخ کې یې سره هېڅ ډول شخړه نه ده کړې. په اوسني وضعیت کې د چین حکومت په ځلونو ویلي چې په افغانستان کې د شخړې سیاسي حل غواړي. " په افغانستان کې د چین سفیر وانګ یو د اپریل په ۲۵مه د حکومت د رسنیو په مرکز کې وویل، هېواد یې غواړي، په تلپاتې ډول د افغانستان د بیارغونې او اقتصادي پرمختګ په برخه کې مرسته وکړي. هغه زیاته کړي، د سټراټیژیکو همکاريو او د ښو اړیکو پرمختګ لپاره به یې هڅې دوام وکړي، څو دواړو هېوادونو ته یې ګټه ورسېږي. د چین حکومت له دې وړاندې هم له افغانستان سره د اقتصادي مرستو او همکاریو په اړه ډاډ ورکړی دی. افغانستان کې د چین د اقتصادي نفوذ پر وړاندې خنډونه چین لومړی هېواد دی چې د امسيسي په نوم یو شرکت یې د افغانستان پر یو تر ټولو لوی کان پانګهونې ته زړه ښه کړ. مس عینک کان په ۲۰۰۸ کال کې امسيسي شرکت د یوه ازادې پروسې له لارې وګاټه، خو داسې مهال چې له دې نېټې نږدې ۱۳ کاله تېرېږي، لا هم د دې کان څپړنه نه ده پیل شوې او هېڅ راز اقتصادي ګټه نه لري. د قرارداد پر بنسټ، امسيسي په لومړیو کې پر دې کان ۲،۸۹۸ میلیارډ ډالر پانګهونه کوي او وروسته دا پیسې ۵ میلیارډ ډالرو ته رسېږي. افغانستان له دې شرکته د مالیاتو له ادرسه په کلني ډول ۴۰۰ میلیونه ډالر اخلي او همدا ډول د ضمانت په توګه باید ۸۰۰ میلیونه نور ډالر افغان حکومت ته ورکړي. د کار پیدا کېدل، د افغانستان له ډبرو سکرو ګټه، د برېښنا تولید، د یوه ښار ګوټي جوړېدل ، له تورخم تر تاجېکستان او بیا د بامیان تر حاجيګګ، درصوف او سمنګان پورې د اوسپنې پټلۍ جوړېدل د دې قرارداد نورې برخې وې چې تر اوسه یې یوه هم نه ده عملې شوې. د افغانستان د کانونو او پټرولیم وزارت نه حاضرېږي چې د دې موضوع په اړه خبرې وکړې، خو حکومت وړاندې په ځلونو په سیمه کې د تاریخي اثارو پیدا کېدل او امنیتي ستونزې د کار د ځنډ علتونه ګڼلي دي. خو ځینې شنونکي سیاسي موضوعات او په افغانستان کې د امریکا ښکېلتیا د مس عینک کان د کېندنې د ځنډ علتونه ګڼي. چین په نړیوال اقتصادي ډګر کې د امریکا تر ټولو سرسخت سیال دی. تر دې چې د دې هېواد د بهرني سیاست یوه مهمه برخه چې څه ډول ورځ تر بلې په نړۍ کې د دې هېواد پراخېدونکي حضور مخه ونیول شي، تشکیلوي. خو داسې مهال چې امریکا په افغانستان کې خپله ښکېلتیا کموي، چین به وشي کولای، دې هېواد کې خلاص لاس ولري؟ د نړیوالو اقتصادي مسایلو کارپوه شعیب رحیم یې په اړه وايي: "چین غواړي په افغانستان کې ثبات راشي او د دې لپاره یوه لار دا ده چې افغانستان له اقتصادي اړخه په خپلو پښو ولاړ وي او دلته اقتصاد د دې باعث شي چې هم نظام پیاوړی شي او هم د خلکو لپاره کاري فرصتونه پیدا شي. " خو د دې کار پر وړاندې اندېښنه د نړۍ د قوتونو لهخوا افغانستان د نیابتي شخړو د ډګر په توګه کارول دي. تېره اوونۍ د امریکا د بهرنیو چارو وزیر انټوني بلېنکن سياېناېن ټلوېزیون سره مرکه کې بې له دې چې د کوم هېواد نوم واخلي وویل، د سیمې یو شمېر هېوادونه غواړي چې افغانستان کې د دوی له وتلو وروسته، پراخ لاس ولري چې ښکاره ده د امریکا د ګټو خلاف وباله. خو شنونکی جاوېدالله وايي، د افغانستان د اقتصادي پراختیا لپاره به امریکا له چین سره افغانستان د سیالۍ ډګر غوره نه کړي: "هغه مسایل چې د امریکا لپاره خطر نه وي او په اقتصادي پلان کې ګمان داسې دی چې چین به افغانستان کې خپلې اقتصادي همکارۍ ته دوام ورکړي او امریکا به په دې برنامو کې ورسره مخالفت و نه کړي." خو ایا طالبان له افغانستان سره د چین د اقتصادي اړیکو د پراختیا خنډ ګرځېدای شي؟ شنونکي وايي، چین او پاکستان خورا نږدې اړیکې لري او پر طالبانو د پاکستان اغېز به اجازه ور نه کړي چې کومه ستونزه جوړه شي. د افغانستان او د چین اقتصادي اړیکې افغانستان اوسمهال له چین سره د رېل پټلۍ، یو کمربند، یو سړک لارې په وسیله نښلېدلای او تر خوا یې د هوايي دهلیز له لارې دې هېواد سره سوداګریزه راکړه ورکړه روانه ده. د افغانستان د صنعت او سوداګرۍ وزارت د شمېرو له مخې، افغانستان چین ته په کلني ډول د ۲۰ او ۴۰ میلیونه ډالرو ترمنځ صادرات کوي، خو کرونا وبا پر دې بهیر اغېز کړی دی. د افغانستان په صادراتو کې غالۍ وچه او تازه مېوه شامله ده، خو بر عکس له چین بیا واردات له یو تر یو نیم میلیارد ډالرو ته رسېږي چې برېښنایي او نور توکي يې لویه برخه تشکیلوي. د نورو توکو سربېره، د دواړو هېوادونو ترمنځ یوازې د جنغوزیو برخه کې د ۲،۲ میلیارډ ډالرو په ارزښت د ۶۲ ټنه جنغوزیو قرارد شته چې راتلونکو څلور کلونو کې به بشپړ شي. خو د چین موخه په دې هېواد له دې پرته پر لویو کانونو پانګهونه ده. د نړیوال اقتصاد کارپوه شعیب رحیم وايي، چین دې کار سره غواړي، د دې هېواد له امنیت او ثبات سره د مرستې له لارې، د مرکزي اسیا او خپلو پولو ته د ترهګرۍ د ور پېښ ګواښ مخه ونیسي: "که په افغانستان کې امنیتي وضعیت خراب شي، نو احتمالاً شته چې دا جګړه او د ترهګرۍ څپې د مرکزې اسیا له لارې د چین لویدیځ ته ورسېږي او هلته چې کوم ایغور مسلمانان دي او مخکې تر مخکې ترې چین اندېښنه لري، کېدای شي چې بیا ورته ستونزې وزېږوي. " له دې پرته چین غواړي د پاکستان له لارې د سيپیک په پروژه کې افغانستان هم ور ګډ کړي چې په دې سره به د پاکستان او افغانستان په اړیکو کې د اغېز په پار دا هېواد د درېیم ګړي په توګه مطرح وي. سي پیک د لویې لارې او اقتصادي دهليزونو جوړولو پروژه ده چې پاکستان د بلوچستان له لارې د سیمې هېوادونو او چین سره نښلوي او چین ته هم ور ته اسانتیا برابروي. پر دې پروژې ۵۰ میلیارډ ډالر لګښت راځي چې ټولې پیسې یې چین ورکوي. شنونکي وايي، که چېرې چین د خپلو اقتصادي برنامو افغانستان کې وګټي، اړتیا نه لیدل کېږي چې دلته نظامي حضور ته ټټر ووهي.
هند کې د کرونا بحران؛ نړیوال د اکسیجن او نورو روغتیايي وسایلو مرستې کوي
په داسې حال کې چې په جنوبي اسیا کې د کرونا ویروس پېښې مخ پر زیاتېدو دي، د هندوستان د وبا بحران هم ورځ تر بلې زیاتېږي. نړیوالو له هندوستان سره د اکسیجنو او نورو روغتیايي وسایلو مرستې کړي. د بریتانیا حکومت ویلي چې هندوستان ته به د مصنوعي ساه اخیستلو زر دانې اضافي ماشینونه ولېږي. د تېرې اوونۍ پر مهال هندوستان ۲.۶ ملیونه د کرونا ویروس مثبتې پېښې ثبت کړي او په دې ویروس اخته شااوخوا ۲۳،۸۰۰ کسان مړه شوي دي. له دې سره د ټولو مړینو شمېر دوه لکه او پنځلس زره ته لوړ شوی دی. متخصصین په دې باور دي چې دا شمېرې د بحران جدیت ښيي. د صدراعظم نرېندرا مودي حکومت پر ټول هېواد له بندیز لګولو ډډه کړې ده، خو ګڼو ایالتونو خپل محدودیتونه وضع کړي دي. په جنوبي اسیا کې په عمومي توګه خطر زیات شوی دی. په نیپال او سريلانکا دواړو کې مثبتې پېښې مخ په زیاتېدو دي او په روغتونونو کې بسترونه، اکسیجن او نور روغتیايي وسایل مخ پر کمېدو دي. په پاکستان کې هم د کرونا ویروس درېیمه څپه راغلې ده. چارواکو د مې په دوهمه نېټه پرېکړه وکړه چې د مې له څلورمې تر ۲۰مې به د تګ راتګ لپاره له افغانستان او ایران سره لارې په موقتي توګه تړلې وي. دا محدودیتونه به له افغانستان او ایرانه پر ورتلونکو پاکستاني وګړو نهوي. په اورپا کې وضعیت مخ پر ښه کېدو دی. رومانیا به د مې په درېيمه په پلازمېنه بخارست کې د کرونا ویروس اړوند بندیزونه کم کړي ځکه مثبتې پيښې کمې شوې دي. په جرمني کې هم مثبتې پېښې کمې شوي او د واکیسن کمپاین هم تر ډېره عملي شوی دی. په بریتانیا کې لیورپول د موسیقۍ یو فیستیوال جوړ کړ چې ایا په دا ډول مراسمو کې ویروس خپرېږي که نه. شااوخوا پنځو زرو کسانو پرته له ماسکونو او ټولنیز واټن مراعتولو پهکې ګډون کړی وو. دوی تر فیستیوال مخکې د 'کووېډ-۱۹' ټسټ کړی وو او نتیجهیې منفي وه او همداراز به تر فیستیوال پنځه ورځې وروسته هم ټسټ وکړي.
د رسنیو پر کارکوونکو د حملو له کبله کندز کې د 'ښځینه خبریالانو حضور کم' شوی
په کندز ولایت کې د سیمهییزو رسنیو مسؤلان او د خبریالانو د خوندیتوب کمېټې چارواکي وايي، د هېواد په بېلابېلو سیمو کې د رسنیو پر کارکوونکو او خبریالانو په ځانګړې توګه ښځو د حملو له کبله په رسنیو کې د ښځینه خبریالانو حضور مخ پر کمېدو دی. دوی زیاتوي، که حکومت د رسنیو او د خبریالانو د خوندیتوب په برخه کې کوټلي ګامونه پورته نهکړي، ښايي په سیمهییزو رسنیو کې د ښځینه خبریالانو کچه تر دې هم ټيټه شي. په کندز کې د اورانوس په نوم د یو خصوصي ټلوېزیون مسؤل هدایتالله زیارمل په دې اړه ازادي راډیو ته وویل: "څرنګه چې تاسو ته جوته ده، په تېرو دوو کلونو کې د امنیتي ستونزو له کبله د ښځینه خبریالانو حضور په سیمهییزو رسنیو کې کم شوی دی. مخکې موږ تر ۸ نفره پورې کارکوونکي درلودل، متأسفانه اوس له صفر سره مخ شوي یو. یعنې په سیمهییزو رسنیو کې ښځینه خبریالانې کار نهشي کولای." هغه ښځې چې لا هم په سیمهییزو رسنیو کې کار کوي، خبرداری ورکوي، که وضعیت همدا ډول ادامه پیدا کړي ښايي پاتې ښځې هم له رسنیو سره مخه ښه وکړي. په دغه ولایت کې د یوې سیمهییزې راډيو کارکوونکې عفت همت په دې اړه ازادي راډیو ته وویل: "څو کاله وړاندې نجونو په خورا لېوالتیا سره په رسنیو کې کار کاوه. په کندز کې امنیتي وضعیت خراب شوی دی او نجونې په داسې یو شرایط کې په رسنیو کې کار کولو ته زړه نه ښه کوي." په نوموړي ولایت کې د یوې بلې سیمهییزې راډیو خبریاله حورا محمد هم وايي چې د امنیتي ګواښونو له کبلهيې ځینو همکارانو دندې پرېښي او یو شمېر نورې د خوندیتوب احساس نهکوي. دا وايي: "د کندز امنیت ټولو ته معلوم دی او له همدې کبله نجونې نهشي کولاي په رسنیو او یا په نورو دولتي او غیر دولتي ادارو کې کار وکړي. په داسې وضعیت کې طبعاً هېڅکله مور او پلار خپلو لوڼو ته اجازه نهورکوي چې له کوره بهر کار وکړي." د کندز د ولایتي شورا منشي فوزیه یفتلي هم وايي چې د تېرو ۱۰ کلونو په پرتله نهیوازې په رسنیو کې، بلکې په یو شمېر نورو ادارو کې هم د ښځو حضور کم شوی دی. مېرمن یفتلي زیاتوي: "موږ اوس په کندز کې امنیت او خوندیتوب نهلرو او د فعاله ښځو اندېښنې ډېرې شوې دي. زیات شمېر ښځو خپلې دندې پرېښې دي. زه دا تأییدوم په هغه کچه چې ۱۰ کاله او شپږ کاله مخکې ښځو په خورا لېوالتیا سره په رسنیو کې کار کاوه اوس هغه حضور ډېر کمرنګه شوی دی." په کندز کې د افغان خبریالانو د خوندیتوب کمېټې مسؤل شهباز صابري له ازادي راډیو سره د خبرو پر مهال وویل چې په دغه ولایت کې د لوړ امنیتي ګواښونو له کبله په سیمهییزو رسنیو کې د نجونو حضور د پام وړ کم شوی دی. ښاغلي صابري وویل: "له بده مرغه په کندز او شمال ختیځ زون کې د ښځو لپاره د کار فضا خورا محدوده شوې ده. امنیتي ګواښونه، په کاري چاپېریال کې نهخوندیتوب، ټولنیزې ستونزې او له نجونو د کورنیو نهملاتړ هغه لاملونه دي چې له کبلهیې په رسنیو کې د ښځو حضور کم شوی دی." خو د کندز سیمهییز چارواکي وايي چې د دې ولایت امنیتي ارګانونه د رسنیو او د خبریالانو د خوندیتوب په خاطر له هېڅ ډول هڅو ډډه نهکوي. په کندز کې اوسمهال ۱۲ سیمهییزې خصوصي راډيوګانې، ۳ خصوصي ټلوېزیونونه او ۱۰ چاپي رسنۍ فعالیت کوي چې لسګونه کسانو ته پهکې د کار کولو بوختیا برابره شوې ده.
