آزاد بازار یا کپټلیزم

آزاد بازار یعني څه؟
لکه څرنګه چې د پیړو په اوږدو کې انسانان د خپل ژوند د پایښت لپاره مالي او اقتصادي چارو ته یو جدی ضرورت لري چې نن سبا په نړۍ کې یو شمیر اقتصادي نظامونه شتون لري چې له دې ډلي څخه یو هم آزاد بازار یا کپیټلیزم ګڼل کیږي، چې د لومړي ځل لپاره د آدم اسمیت له خوا چې د اقتصاد د علم پلار ګڼل کیږي منځ ته راغي.
آدم اسمیت چې د اسکاټلنـــــډ هیواد اوسیدونکي وو، د لومړي ځل لپاره يې په اقتصادي چارو کې یو کتاب د ملتـــــــــونو شتمنــــــۍ (دارایـــــــې) یا (Wealth of Nations) په نوم خپور کړ، چې د همدې کتاب سره آزاد بازار بنسټ کیښودل شو.
دغه نظام پر شخصي ګټه ولاړ دئ یعني آدم اسمیت معتقید وو که خلګ بیله هیڅ ډول مانع څخه د خپلو شخصي ګټو په لاس ته راوړلو کې آزاد پریښودل شي په دي صورت کې د شخصي ګټي په واسطه د ټولنې عامه ګټي هم په به ښه بڼه لاسته راوړل کیږي، ځکه چې ټولنه هم د خلګو څخه جوړه همدارنګه په اقتصادي چارو کې دولت د هیڅ ډول مداخله حق نه لري ده همدارنګه دغه نظام پر عرضه او تقاضا باور لري یعني عرضه تولیدات باید د غوښتنې سره سم په اندازه او موقع په مختلفو قمیتونو سره بازار ته وړاندې شي او تقاضا تولیدات باید د غوښتنې سره سم په اندازه او موقع په مختلفو قیمتونو سره رانیول شي. قمیتونه د پټ لاس یا (Invisible Hand) په واسطه ټاکل کیږي. پټ یا مخفي لاس د ملتونو شتمنۍ په کتاب کې یو اصطلاح ده چې مفهوم یې د پیریدونکې او خرڅونکې تر منځ د جنس پر قمیت جوړ راتلل دي. یعني خرڅونکې او رانیوونکې تر منځ که د جنس پر سر په هر قمیت جوړ راشي هغه د جنس قیمت دي او په دي کې دولت د هیڅ ډول مداخلې حق نلري بغیر د امنیت د ټنګښت.
خو اوس نړۍ کې آزاد بازار په مطلقه معنا نه کارول کیږي بلکې تر یوه حده دولت په اقتصادي او تجارتي بازارونو کې د کنترول رول لوبوئ. یاده دې وي؛ چې دغه نظام هم ځینې شېګڼې لري او ځینې نیمګرتیاوي لري.
تر ددې اقتصادي نظام مخکې په نړۍ او ځانګړې توګه یو شمیر هیوادونو کې هیڅ ډول اقتصادي او تجارتي قوانین نه وه وضعه شوي او خاصتاَ د انساني زېرمي څخه هیڅ ډول مؤثره استفاده نه کیده بلکې د حیوان ته ورته شکل کار ځندې اخستل کيده. ښه مثال يې په جرمني هیواد کې چې د یهودي کارګرو څخه کم تر کمه ۱۲ ساعته کار اخستل کیده هغه کارګران چې د فزیکي وړتیا څخه کمزوري وو او د کارکولو توان یې نه درلوده په هغه ځاي به يې واژه. او همدارنګه کوم چا د خپلو کار کولو په اندازه ملکیت او مفاد لاسته نه راوړل بلکې هر هغه څه چې د دولت له خوا وضعه شوي قانون وو هغه به پلي کیدل چا د ملکي مالکیت داعوه نه شواي کولاي.