«در اوجش فنا شد»، فصلی از کتاب «چهار یادواره» است. در این قسمت، شروحی در مورد زنده گی و آثار شهید محمد جان فنا که در میان اعضای سرشناس خانواده ی ما، کاکایم می شود، آورده ام. چنان چه مختص نگارش چنان شیوه هایی ست، کار روی ابعاد آفرینش های شهید فنا، از حدود کتاب خارج می شد، بنابراین سبک شناسی آثار فنا، فرصت های دیگری ست که در این جا، روی یک بُعد آن تمرکز می کنم.
شهید محمد جان فنا در میان فرهنگیان و خالقان آثار متنوع، از دهه ی سی تا اواخر دهه ی پنجاه خورشیدی (زمان شهادت)، جای درخور احترامی در میان قلم به دستان ما داشت. او در کنار سرایش شعر، خالق نثر و نقاشی های سمبولیک، نظامی شناخته شده ی افغان بود که با اسناد تحصیلات عالی از امریکا، از هر لحاظ احترام می شد. فصل «در اوجش فنا شد»، مختصات زیادی از زنده گی او را در برگرفته است. آن چه در این مقال مرا واداشت، طهارت منزه از سیاست های تحمیلی در آثار اوست.
تا زمان کودتای هفت ثور، هرچند پادشاه گردشی، حسب معمول نشد و یک جمهوری ناخواسته، مردم را درگیر تحول شوم دیگر کرد (هفت ثور)، اما از سالیان میانی سلطنت شاه محمد ظاهر (رح) تا دهه ی دیموکراسی، مهمترین مقولات زنده گی افغانان، توجه به عمران و انکشاف، رشد فرهنگ های مدنی، سهمگیری قابل وصف زنان در تمام عرصه ها و مهمتر از همه فضای باز آزادی های رسانه یی و بیان بود که مردم را موقع می دادند با نقد و ایجاد اصلاحات، دست آورد ها را گسترده سازند.
اراده ی انسانی شاه مرحوم که در تمام جوانب آن، احترام به مردم و دوری از خودکامه گی ها بود، در کنار تقابل شرق و غرب، جنگ سرد و ستیز زیر پوست، اما در رویت جامعه ی ما، بستر آرام زنده گی را برجسته می کند.
شهید محمد جان فنا، در کنار کار فرهنگی، نظامی فعال اردوی افغانستان بود. در فرصتی که با این مقال فراهم شد، تعجب من از محتوای سروده های او، به این تعمیق رسید که درونمایه در آثار فرهنگی افغانان قبل از هفت ثور، تحت تاثیر فضای آرام زنده گی سالم است.
در سروده ی زیر، شهید فنا، گویی نظامی ای نیست که از ریاضت های این صنف متاثر باشد. او با وصف زنده گی، از لطافت روانی می گوید. ترسیم حیات در سروده ی زیر که در چند نمونه ی دیگر نیز توضیح می دهم، می تواند در این الگو، روایت واضح از آرامش هایی باشد که متاسفانه پس از هفت ثور، به حاشیه رفتند.
د بوډۍ ټال
د طاووس په شان رنګين د بوډۍ ټال يم
د جمال اۤسمان کښى زه ښکلى هلال يم
لوړ درشل زه د ښايست د نوبهار يم
د بهار د ښکلې ناوې ښکلى هار يم
زه رنګينه ښه تابلو د طبيعت يم
يو شهکار اعلى تصوير د حقيقت يم
يا د مځکى ښکلې پيغلې ته پيزوان شم
يا د ګلو غاړ کۍ زه د اۤسمان شم
د لمر وړانګې زما غشې زه کمان يم
د ژړا تفسير د اوښکو ترجمان يم
د مرکز ټکى دانه محيط مې دام دى
ښکار مې زړه د مه رويانو خاص و عام دى
اتحاد او همرنګى د لمر رڼا کړم
تجزيه د باران څاڅکى او رسوا کړم
د ژړا باران چه توى د مخ په لمر شى
بوډۍ ټال د يار په وروځو کښې تر سر شى
ښاپيرۍ زېړې او شنى ياسرې او سپېنې
ما کښې ټال خورى فرشتې او نازنينې
نارنجى، تور او اۤبى زيړ شين او سپين يم
د (فنا) ګلابى شعر غوندې رنګين يم
وصف حیات در زیبایی های طبیعت، سوا از تردستی شاعر، پنداره ی او در آسوده گی هایی ست که شاید در این سروده که در دهه ی 40 یا 50 آفریده شده است، نشان می دهد مردم با فراغ خاطر به پیرامون می نگریستند و از طبیعت کشور حظ می بردند.
د شپونکى شپېلۍ
زه يم شپون او په دې ژوند مې افتخار دى
چه د خداى نبيانو کړى زما کار دى
زه لرم ښايسته پسونه ورى او مېږې
شنه واښه اغزى او بوټى مې ګلزار دى
زه د جګو غرونو سرکښى رمې بيايم
له پستۍ او ټيټ ژوندون نه زما عار دى
د تمام جهان شاهى به پرې ورنکړم
زما کور او زما ګور همدا کوهسار دى
زه څښتن د لوړ همت يم پروا نه کا
چه د تن جامې شکېدلى نس مې خوار دى
پسونه ورى او ميږې ساتم له ليوانو
تنفر مې له ظالم او له خونخوار دى
د حيوان خدمت کوم چه لوړ انسان يم
ګوره رحم عاطفه زما شهکار دى
غږومه د (فنا) خوږې نغمې زه
چه شپېلۍ مې خورا ډېر شيرين ګفتار دى
در زیبایی های طبیعت، طرز تفکر چوپانی که با توله اش فرصت را مغتنم می شمارد، توسن خیال شاعر را به زنده گی روستایی می کشاند. او آسوده گی را در هوا و نوای بستری وصف می کند که در افغانستان با اکثریت روستایی و حیات متکی به زراعت و مواشی، هنوز اگر جایی برای تفریح میسر شود، افغانان ترجیح می دهند شادی و مسرت را در کنار نزدیکان روستایی به سر آورند.
عشق
عشق د مينى او رښتيا وفا جوهر دى
د اخلاص او قربانۍ ايثار هنر دى
د زړه نور د روح اۤواز د ژوند ثمر دى
د الهام د خولى اقرار د زړه باور دى
شاعر، مالامال از عواطف انسانی، در جذبات تخلیق و هنرش غرق می شود. او اوج این حس را «عشق» می یابد.
در ادبیات توصیفی افغانستان آرام قبل از بحران، تخلیقات قلم به دستان افغان، اگر شعر باشد، هسته ای دارد که شهید فنا در دنیای خیال، اما از پیرامون ملموس زنده گی گسیل می کند و در بازده این بسامد، تخلیق او غنامند می شود.
د پسرلى ناوې
نوى کال نوى هوا نوى بهار دى
نوى ژوند نوى جنبش نوى روزګار دى
چه هيواد مو هم ودان او هم سمسور شى
وخت د کښت او بزګرۍ او نوى کار دى
نوې سا په طبيعت کښې راپيدا شوه
ژوندى شوى په قدرت د ګرد کار دى
وصف طبیعت با بهار، تجربه ی اکثر خیالپردازانی ست که در بهاران آرام، در واقع زنده گی را درود گفته اند.
چهل سال پس از هفت ثور، طبیعت در هر سال نو، بهار را ودیعه می دهد، اما در لهیب آتش، سهم مردم ما، اشجار دودزده اند که هرگز به حس «فنا» نمی رسند.
د تالندې کوکار
پاى د ژمى د بهار د ژوند اۤغاز يم
ترانه د مرګ او ژوند نشيب فراز يم
چه راوړى مې پيغام د نوى کال دى
نو قاصد د نوى ژوند او نوى راز يم
د نبات او د انسان حيوان په غوږ کښې
پوه کومه د ژوند ساغيبى اۤواز يم
مړواې ځمکې ته چه نغښتې ده کفن کښې
غږوم د ژوند رباب ماهر شهباز يم
سارې ګه مه په ده نى مې اۤسمانونه
د اوو پردو عجب زير و بم ساز يم
زه غږېږم د (فنا) د زړه پردو کښې
ما د زړه په غوږو واوره چه اعجاز يم
د شنو پاڼو په دفتر کښې ليکل شوى
کايناتو کښې د خداى قدرت اۤشکار دى
چه نسيم په چليدو شو هرې خواته
له هوسه په نڅا ورته څنار دى
د سپين زر په شان و يالې او بوته ډکې
په نارو په چيغېدو روان اۤبشار دى
د څپو او د موجو په خوږه ژبه
په توصيف د پسرلى کښې سيند اقرار دى
ياسمن لمن لمن چمن خوشبوى کړو
معطره د ګلشن در و ديوار دى
د کاکل په شان چه وغوړيد سنبل بيا
بې قيمته مشک د چين او د تاتار دى
نازبو بيا په فخر و چمن ته راغله
بيا مشغوله له نسترن په خپل سينګار دى
سروه بيا د پسرلى بيرغ راجګ کړو
د ګلانو هره خواکښې تود بازار دى
اۤسمان شين دى لاجورد غوندې روښانه
لمن ډکه په لانه د کوهسار دى
شر و شور نه قيامت جوړ که مرغانو
له مرغانو ځينې ډک چه مرغزار دى
د پاختکو او کوترو کاروان راغى
د کارغانو خيل ملکو ځينې فرار دى
قمرى جوړه کړه په سروه کښې بيا جاله
په دښتونو کښې بيا زرک په ناز رفتار دى
هنګامې د محبت تازه تازه شوې
بلبل بيا په شور فرياد او په چيغار دى
مسرت شاعر از درک زیبایی ها شاید به نمونه های بیشتر برسد که خواننده گان کل آثار او، بهتر می شناسند.
درونمایه در آثار افغانانی که قبل از بحران، زنده گی را می شناختند و در زمینه هایی آن، مهارت و توان را تجربه می کردند، در آثاری که پس از بحران آفریده اند، بسیار متفاوت است؛ حتی در آثار کسانی که از سیاست بُریده بودند، ثقلت فضای سیاسی، به حظیظی نمی رساند که در تخلیقات قبل از بحران می شناختیم.
زنده گی قبل و بعد از بحران را مقایسه کنید! اندوه جانگدازی جسم را دربرمی گیرد. با چهل سال جنگ، چه فاجعه ای را بر ما تحمیل کرده اند؟
درونمایه در تخلیقات شهید فنا، حدیث زیباست که اگر دنبال مقایسه اید، تفاوت های داشتن و نداشتن ما را محک می زند.
