فنګسونه وپیژنۍ
لیکنه: رحمت
فنګسونه چې د قارچونو،پنجیانو په نومونو سره هم یادیږي تر دې مهاله تر سل زره زیاتې نوعې Species پیژندل شوي دي چې تقریباً د نړۍ په ټولو برخو کښې ژوند کوي. زیات شمیریې په وچ چاپیریال کښې يواځې ځولومړني (ابتدايي) ډولونه یې په اوبو کښې ژوند کوي.
فنګسونه پګمنټ او کلوروفیل نلري. ډیرۍ یې د سپروپیت Saprophyte په شکل د عضوي موادو
اویا په د مړو جسدونو د پاسه ژوند کوي، یوشمیریې د پرازیت په شکل د تیارشویو غذايي موادو چې ژوندي موجودات یې د ځان لپاره چمتوکوي، ژوند کوي.
د 500 په شاه وخواکښې د فنګسونه نوعې د انسانانو ناروغۍ منځ ته راوړي،په همدومره شمیره په حیواناتو کښې بیلا بیلې ناروغۍ منځ ته راوړي چې زیاتره یې د پوټکي ناروغۍ دي.
له اتو زرو 8000 څخه زیاتې د فنګسونو نوعې په نباتاتو کښې بیلابیلې ناروغۍ منځ ته راوړي. هر پرازیتي فنګس کولای شي ځو ډوله نباتات تر خپلې حملې لاندې ونیسي. ددې فنګسونو له ډلې څخه ځینې اجباری پرازیتونه Obligate Parasites او ځینې یې اختیاري پرازیتونه Facultative parasite دي. هغه فګسونه چې د عضوي موادو په تجزیه کښې رول لري د حیاتي اهمیت لرونکي ګڼل کیږي. همدارنګه د غذا په جوړولو لکه پنیر، ډوډۍ د تخمر عملیه کښې هم حیاتی رول لري. د انتي بیوتیکونو Antibiotics په برابرولو کښې هم ستر اهمیت لري، همدارنګه د لرګیو او د نساجۍ د الیافو د خرابیدو سبب کیږي چې د بشر اقتصاد ته نه جبرانیدونکی زیان اړوي.
له بلې خوا فنګسونه د نباتاتو د زیات شمیر بلابیلو ناروغۍ سبب کیږي، د نباتاتو حاصل راټیټوي ځینې وختونه د غذایي موادو د کاختۍ سبب کیږي.
د فنګسونو عمومي ځانګړتیاوې
فنګسونه د ژوندیو موجوداتو له ګروپ څخه عبارت دي چې:
- کلورفیل نلري ( د Photosynthesis عملیه ورکښې صورت نه نیسي) د ځان لپاره غذانشي برابرولاي، د غذا د لاس ته راوړلو لپاره نورو منابعو ته اړتیا لري.
- د فنګسونو جسم په عمومي صورت سره رشتوي Filamentous دی.
- فنګسونه د مشخصو حجروCellular لرونکي دي.
- د فنګسونو حجرې مشخص حجروي دیوال Cell wall لري چې حجرې ته یې شکل ورکړی او داخلي محتویات یې ساتي.
- دفنګسونو په حجروکښې هستې په اسانۍ سره د تشخص وړ دي
- فنګسونه لیږدونکي نسجونه Vascular system نلري.
- فنکسونه د حرکت کولو وړتیا نه لري. له یو ځای څخه بل ځای ته دلیږد لپاره بیروني عواملو ( باد ، باران، حشرات او نورو) ته اړتیا لري.
- فنګسونه حقیقي ریښه ، تنه او پاڼه نلري، مګر ځینې داسې جوړښتونه لري چې په ښکاره دریښې، تنې او پاڼې په بڼه معلومیږي. په داسې حال کښې چې حقیقي ریښه او تنه نه دي.
- د فنګسونو د بدن د هرې برخې کوچینۍ برخه د تکثیر وړتیا لري.
- فنګسونو د په زوجي او غیر زوجي ډول سره د تکثیر وړتیا لري.
- د زوجي تکثیر غړي مشخص او ټاکلي دي د بدن د نورو برخو سره څرګند توپیر لري.
- د ځینو استثناوو په لرلو سره وده ایز غړي Somatic یا Vegetative یې یو له بل سره ورتوالی لري.
- دزوجي تکثیر غړي د فنګسونو د طبقه بندۍ لپاره غوره پیژندګلوي ده.
د فنګسونو مافولوجي
دفنګسونو جسم د ډیرو کوچینیو مایکروسکوپی رشتو څخه جوړشوی . هره رشته د Hypha بلل کیږي د Hypha کلیمه د لاتین د Haphe کلیمې څخه اخستل شوې ده چې د غڼې د تار web ، الیاف درشتې په معنی سره ده. که یوه هایفا په نظرکښې ونیول شي په حقیقت کښې دا ریشته له یو ظریف نازک شفاف او تیوب ډوله جوړښت څخه چې د حجروي دیوال لرونکې ده، جوړه شوی چې داخلي محتویات یې Protoplasm جوړوي. پروتو پلازم د غلظت له مخې په بیلا بیلو فنګسونو کښې توپیرلري.
د Hypha مجموعه چې د فنګس بدن جوړوي د Mycelium په نوم یادیږي. که مایسلیم د بندونوSepta لرونکی وي د Septatemyclium په نوم او که چیرې مایسلیم بندونه ونلري Setum وي او پروتوپلازم هغې کښې تل جریان ولري داډول مایسلیم د Coenocytic سینوسایتیک مایسلیم په نوم یادیږي.
د ځینو فنګسونو مایسلیم د پيتې په شکل پنډ جوړښت غوره کوي چې د Rhizomorph په نوم یادیږي
Rhizomorph د لاتین له دوو کلیمو څخه اخستل شوی Rhizo د Root ریښې په معنی او morph د shara شکل په معنی سره دي. په دې جوړښت یا ساختمان کښې هایفاؤ خپل هویت دلاسه ورکړی دي یوه پیچلې ټینګه کتله جوړوي چې د ناسمو چاپیریالي شرایطو په وړاندې مقاومت لري او په داډول شرایطو کښې د رکودDormancy په شکل پاتې کیږي.
دځینوفنګسونو بعضې مایسلیمونو فایفاوې نیم مایکران عرض لري،په یوشمیر نوروکښې 100 کایکران پوری رسیږي، په ځینو نورو کښې ځو مایکرانه وي اوپه ځینو نوروکښې تر ځو مترو پورې رسیږي.
هغه فنګسونه چې Intercellular دي په خاص ډول هغې چې اجباری پرازیټی دي غذا له میزبان څخه د یو مخصوص جوړښت Haustorium په واسطه اخلي. هستوریم د جوړښت لمخې په دری ډوله دي.
- Knob like
- Elongated
- Branched Haustorium
دMycelium وده له یو مخصوص جوړښت Germ tube جرم تیوب څخه پیلیږي Germ tube د سپورنو د نېښ وهلو څخه منځ ته راځي، نو ویلای شو چې جرم تیوب د مایسلیم له لومړنۍ ودې څخه عبارت دي چې د فنګس د سپورونو څخه منځ ته راځي.
هایفا له ډیرو وړو جوړښتونو څخه چې د بیلا بیلو شکلونو، اندازو او رنګونو لرونکي وي، منځ ته راځي دا جوړښتونه د Spore په نوم یادیږي.
سپورونه د تکثیرد کوچیني واحدونه دي چې د زیات شمیر فنګسونو په واسطه تولیدیږي او د عین نوع افرادو د ډیروالي سبب کیږي.
د فنګسونو طبقه بندي
Classification of Fungi
د فنګسونو طبقه بندي زیاته ستونزمنه ده مګر تاسو د مایکو لوژيMycologyد نویو زده کوونکو په توګه پریشانه نه شی. په عین وخت کښې بایدمتوجې اوسۍ چې د فنګسونوپه طبقه بندۍ کښې بیلا بیل نظرونه شتون لري.
د فنګسونو د طبقه بندۍ په اړه اختلافات له هغو اختلافاتو څخه سرچینه اخلي چې د فنګسونو د ساختمان ، جوړښت د پراختیا اودهغوی د فزیولوژۍ په اړه شتون لري.
Taxonomy یا طبقه بندي د دوو موخو لپاره کیږي. لومړی داچې یو ژوندی اورګانیږم د بین المللي منل شویو معیارونو سره سم و نومول شي، پرته له دې چې ناسم پوهاوی منځ ته راشي د همغې برخې علماء پرته له کوم شک څخه پوهاوی وکولای شي.
دوهم داچې اړیکه یا ارتباط خپله د اورګانیزم سره د نورواورګانیزمونو څخه پوهاوی ولري.
Division Mycota په دوو فرعي دیوژن Sub Division ویشل کیږي
- Myxomycotina
- Eumycotina یا True Fungi حقیقي فنګسونه
حقیقي فنګسونه Eumycotina or True fungi
د75000 په شاه وخواکښې د فنګسونو زیاتې نوعې په دې فرعي دیویژن کښې شاملي دي. یو محدود شمیر نوعې aquatic ( په اوبوکښې ژوندکوي) دي . پاته ټولې نوعې په خاوروکښې اوسیږي، چې د سپورونو( زوجي او غیر زوجي سپورونو) په واسطه تکثیر کوي. د باد ،باران او حشراتو په واسطه خپریږي. ددې ډیویژن تقریبا ټول غړي رشتوي بدن لري. د بدن هره رشته یې د Hypha او د هایفاؤ کتله یا مجموعه چې د فنګس بدن ورڅخه جوړي شوی د مایسلیم Mycelium په نوم یادیږي.
ددې ډلې د فنګسونو حجرې د عالي نباتاتو د حجرو په شان سره دي، حجروي دیوال یې دCellulose سلولوز،Chitin مرکباتو څخه جوړ شوی دي. همدارنګه حجرې لرونکې د Plasma Membrane ، Vacuole ،Mitochondria ، Endoplasmic reticulum اوهستې Nucleus دي .
د حقیقي فنګسونو فرعي دیویژن Sub Division Eumycotina په ځلورو کلاسون و ویشل کیږي.
- Phycomycetes یا Alga like Fungi
Phycomycetesفنګسونه بندونه Septa نلري.په اوسني وخت کښې دا کلاس په دوو کلاسونو ویشل کیږي
- Oomycetes
- Zygomycetes
Ascomycetes .2 یا Sac Fungi
Basidiomycetes .3 یا Basidium fungi
Deuteromycetes .4 یا Imperfect fungi یا ناقص فنګسونه
Phycomycetes (الجي ډوله فنګسونه)
دBlight ، سوځیدنه، اوبه لرونکی پوپنک او ډوډۍ پوپنک عاملین ددې کلاس له نماینده ګانو څخه ګڼل کیږي. ددې کلاس ځینې فنګسونه Saprophyte دي په داسې حال کښې چې یو شمیرنباتي پیچلې ناروغۍ منځ ته راوړي.
دا فنګسونه د الجیانو سره ورته والی لري ( د وده ایزو او تکثیرو غړو له مخې له الجیانو سره ورته والی لری).ددې کلاس غړي د وچریا الجي Vaucheria په شان بندونه نلري. په همدې اساس ددې کلاس افراد د Ascomycetes او Basidiomycetes د کلاسونو له افرادوڅخه تفریق کیږي.
ددې کلاس افراد په زوجي او غیر زوجي طریقو سره زیاتوالي( تکثیر) کوي، ددې کلاس دری مهم اردرونه عبارت دي له:
Saprolegniales. a یا Water mold
Peranosporales.b : سوزیدنه ، وچیدل ، خوساکیدنه ،سپین رنګه سرخي ددې اردر افراد ن بوټو کښې منځ ته راوړي.
Mucorales.c یا تور پوپنکونه Block mold
ددې فنګسونو په زیات شمیر افرادو کښې تکثیر د مذکر عضوهAntheridium او مؤنثه تکثیري عضوه Oogonium په نومونو سره یادیږي. په عمومي صورت سره دا فنګسونه د ابتدایي فنګسونوLower fungi په نوم یادیږي.
Ascomycetes
Ascomycetes دفنګسونویو لوي صنف Class دي، دیرش 30 سلنه د نباتاتو د ناروغیو منځ ته
راوړونکو ټولوپیژندل شوې نوعې په دې کلاس کښې شاملې دي.
ددې کلاس اکثراً افراد په زیاتو سیمو کښې پیداکیږي، ځینې له دوي څخه Saprophytes او اکثراً یې پرازیتونه Parasites دي. ځینې یې د Hypogen فنګسونو له ډلې څخه دي . Hypogen له دوو کلیمو څخه Hype په معنی د under او ge په معنی د ځمکه په دې معنی چې د خاورو لاندې وده کوي او په هغه ځای کښې باقي پاته کیږي. یو محدود شمیریې Coprophilous دي داهم له دوو کلیمو څخه اخستل شوی، Kapro په معنی د dung د حیواناتو فاضله او Phelien په معنی د to love خوښولو سره دي، یواځې د حیواناتو په فاضله موادو باندې وده کوي.
ددې کلاس غړي زیات اقتصادي اهمیت لري . په عمومي شکل سره د نباتاتو عمده ناروغۍ،د غله جاتو د ریښو ورستیدل او نورې زیات شمیر ناروغۍ ددې کلاس غړي منځ ته راوړي. همداشان Yeats خیمرمایه هم دې کلاس پورې اړه لري چې د پنیر په جوړښت، ډوډۍ او نورو ترکیبونو کښې زیات اهیمت لري. د انتي بیوتیکونوAntibiotics په برابرولو کښې د Penicillium او Aspergillus جنسونه زیات اهمیت لري.
ددې صنف ټول غړي د زوجي تکثیر شریک خاصیت لري چې د Ascus له تولید څخه عبارت دي .
اسکسونه Ascus په ټولیزه توګه د Asci په نوم یادیږي.
Ascus : د کځوړې په شان جوړښت دي چې Ascospores پکښې تولیدیږي معمولاً ځلور یا اته عدده سپورونه ورکښې تولیدیږي. په همدې اساس دا فنګسونه د Ascomycetes په نوم یادیږي.
Ascospores کیدای شی لوځ تولید شي او یا داخل د یو جوړښت کښې تولید شي چې Ascocarp بلل کیږي
Ascocarp دشکل له مخې په دری ډوله دي
- Cliestothecium کلیستوتشیم: عبارت له هغې Ascocarp څخه دي چې بشپړ تړلی وي.
- Apothecium اپوتیشیم: عبارت له هغې Ascocarp څخه دی چې په بشپړه توګه خلاص وي.
- Perithecium: عبارت له هغې تړلي Ascocarp څخه دی چې پاسنۍ برخه کښې یوه مجرا ولري.
دا کلاس سپاړس ارده لري چې له دې جملې څخه مهم یې عبارت دي له:
- Endomycetales ددې اردرOrder نماینده Yeasts دي.
- Tapherinales ددې اردر نماینده د شفتالو د پاڼو د تاویدو ناروغۍ عامل دي.
- Erysiphales ددې اردر نماینده د خاکسترک ناروغۍ عامل دي.
- Aspergillales ددې اردر نماینده Aspergillus او Pinicillium فنګسونه دي.
Basidiomycetes
زیات شمیر لوی غوښین فنګسونه لکه خال پريFairy clubs یا هلالي فنګسونه Brached fungi، دسورخیوRust او تورکو smuts اوPufballs فنګسونه په دې کلاس کښې شامل دي. دا فنګسونه د فوق العاده انکشافي فنګسونه له جملې څخه دي.
داګروپ فنګسونه د Hypha له لحاظه د Ascomycetes سره شباهت لري ، ولې د هغې په پرتله یې زیات تکامل کړی دي.
دافنګسونو ډیری د Saprophyte په شکل په لرګیو و عضوي موادو، چرم، الیافو ژوند کوي او زیات تاوان ورته اړوي، ځینې غوښین شکلونه Amanit verna د دوی زهرجن ډولونه دي.
په افغانستان کښې د سرخیو او تورکو فنګسونه دوه مهم پتوجنونه دي چې هرکال غلو خصوصاً غنمو ته زیات تاوان اړوي.
دBasidiomycetes د کلاس فنګسونه د Basidiospore د تولید د یو مخصوص جوړښت Basidium د پاسه د نورو فنګسونو سره توپیر لري. Basidiospores معمولاً یو هستوي او Haploid دي
د Ascospores په شکل د Plasmogamy ، Karyogamy او Meiosis محصول دي. معمولا ځلور عدده Basidiospore د هر Basidium دپاسه تولیدیږي. بسیډیمونه Basidiums لکه د Ascomycetes اسکسونه Ascus د دوه هستوي ریشتو د پاسه تولیدیږي. مګر برعکس Ascospores اسکوسپرونه چې د Ascus اسکسونو داخل کښې تولیدیږي بسیډیوسپرونه معمولا د Basidium دپاسه تولیدیږي ، د پخوالي په وخت کښې د Basidium څخه د چاپیریال په لوري ازادیږي.
دBasidiomycetes کلاس د زیاتو مهمو فنګسونولرونکی دی.چې زیات شمیر یې مضرHarmful او یو شمیر ګټور Useful فنګسونه هم پکښې شامل دي.
سرخي او تورکي د بوټو خصوصاً د غلودوه ډلې عمده پرازیتونه دي چې هر کال د نباتاتو د حاصل ته میلینونه دالره تاوان اړوي.همدارنګه یو شمیر Saprophytes فنګسونه د لرګیو د تخریب سبب کیږي.
له بلې خوا د مرخیړیوMushroom روزنه چې د غذا په ډول ورڅخه استفاده کیږي، په نړۍ کښې دډیرپخوا څخه رواج لري . که څه هم یواځې د مرخیړیو یوه نوعه Agaricus compestris په زیاته پیمانه کرل کیږي. ولې یو شمیر وحشی مرخیړي هم د غذايي ارزښت له امله د زیات اهمیت وړ دي.
دBasidiomycetes کلاس دوه فرعی کلاسونه لري چې عبارت دي له:
A. Holobasidiomycetes: ددې کلاس مهم اردرونه عبارت دي له:
- Aphyllophorales
- Agaricales مرخیړي
- Gastrales
B. Hemibasidiomycetes: ددې فرعي کلاس مهم اردر عبارت دي له:
- Uredinales د سرخیو فنګسونه
- Ustilaginales د توروکو فنګسونه
