ددې خاورني كري (نړي) پر مخ د هري ژبي ويونكي او ژب پوهان دا زيار باسي چي د خپلي ژبي ډول او جوړښت د اوسني ټولنيز بهير په درشل كي مخ په وړاندي بوزي څو د هغه ژبي ويونكي د خپل هويت او لوړتيا ادعا وكولاي سي.
زموږ د ګران هيواد په پراخه سينه كي هم ډير قومونه او پر ګني ژوند كوي او حتي ځني يې زموږ د ګران هيواد په بيلو بيلو ژبو ږغيږي او هغه ژبه بيا بيل بيل ګر دودونه كوي د مثال په ډول زموږ د هيواد، د اكثريت خلګو ژبه يعني پښتو چي ددې هيواد ملي او رسمي ژبه ده تر څيړني لاندي راولو او بايد ددې ژبي د پر مختګ دپاره هر پښتو تر خپل توان پوري كوښښ وكړي چي د پښتو د شهرت او ترقي دپاره علمي لاري وپلټي چي پخوانو ژبپوهانو، اديبانو، شاعران واو څيړونكو دا كار په ډيره مينه او پښتني هوډ باندي تر سره كړي دي چي د مثال په ډول يې د پښتو ژبي ګردود پوهنه راوړه لاي سواي چي پدې هكله باندي خپلي څيړني جاري ساتلي دي او د پښتو په ژبه كي د لهجې توپيرونه په علمي لحاظ را اخستي او څيړلي دي.
په يوه ژبه كي هغه وخت د ګردوديز بيلتون رامنځ ته كيږي چي د هغه ژبي ويونكي د مختلفو اتلمي، جغرافيايي تغيراتو لاندي راسي او په كريدو كي ښكاره تغير محسوسو سي نو ودغه توپير ته په يوه ژبه كي ګړدود يا لهجه وايي. دا هم بايد وويل سي ي په ژبه كي توپير يا كردود يوازي په لفظ كي راگي نه په معني كي د مثال په ډول د پښتو په ژبه كي د دوو الفاظ په دې ډول وي لكه: ژبه يا جبه او يا لمر، نمبر، نمير، ا ودا سمانور ددې مثالنو څخه دا پوښتنه منځ ته راځي چي كردود يا لهجه څه ته وايي؟
او څنګه منځ ته راځي؟ او د مختلفو كردودنو توپير څ هدي او پاي كي به ووايو چي معياري كردود او يا لهجه په څنګه وي؟ او د مخلفو كردودنو توپير څ هدي او پاي كي به ووايو چي معياري كردود او يا لهجه په څنګه وي؟ د املا او كردود په منځ كي به توپير څه وي؟
ددې دپاره چي بايد پورته پوښتنو ته درست جواب وويل سي لومړي ضروري داده چيپورته ټولي پوښتني د يويې ژبي جلاسمينري، ټبريزي، ټولنيزي، تاريخي، جغرافيايي او نورو عواملو د راتګ په تنيجه كي د كردود، د رامنځ ته راټك سره بايد وڅيړل سي نو لازمه ده تر هرڅه دمخه بايد ژبه وپيژنو.
ژبه څه ته وايي؟ ژبه د ږغونو او علامو يو داسي كښ، ږغيږ تړوني سسټم او مجموعه ده چي د يوي ټولني او قوم وكړي يې يو له بله د پوهولو او دراپوهولو دپاره استعمالوي او يا ژبه د يول ړ اختياري ويزواوريزو ږغيزو سمبولو نو د يو منظم سسټم مجموعه ده چيهر يو سمبول د انسان د يو ذهني انځور ښكاندويي كوي، د انځورونه د انساني چاپيريال، څيړينو، پيښ واو كړو وكړو څخه نمايندګي كوي په لنډه توګه بايد ووايو چي ژبه د انسانانو تر منځ د د پوهولو او راپوهولو هغه منظم او شعوري سسټ مدي چيد ورځني مشكيلاتو د حل لپاره استعماليږي او نور كوم ځانګړي توپيرونه چي د يوې ژبيد ويونكو له خوار امنځ ته كيږي د هغې ژبي جلا جلا ګړدودونه بلل كيږي ا ودا ګړدودونه په يوه وړه ټولنه يعني كورني كي د هغه كورني د غړو تر منځ هم ليدل كيږي اوس به راسو دي پوښتني ته چي:
ګړدودونه څنګه رامنځ ته كيږي؟
داچي ژبه مو د يولړ ويزو، او ريزو سمبولونو (رمزونو) يو منظم سسټم وباله او هرسمبول زموږ د ذهن د يو انځور ښكارندويې كوي نو دا انځورونه پر خپل وار د انساني چاپيريال او مهال توكياو څيزونه، پيښي او كړه وړه را اخلي نو دا څرګنده ده چي دغه انساني چاپيريال، مهال، پيښي او كړه وړه هميشه په تحول او اوښتون كي دي او د دوي د كړو وړو تر منځ فزيكي، روحي، كلتوري، ټولنيزي، ټبريزي او چاپييالي ځانګړتياوي لري چي يوه ثابته بڼه نشي درلودلاي چي دغه بدلونونه او د اوښتونونو بهير د مختلفو لهجو جوړښت رامنځ ته كوي او په نهايتك ي د ژبي د بدلون سرچنه بلل كيمي او يا بلل كيداي سي.
او په يوه ژبه كيجلا جلا كړدودونه په وجود راوړي.
په هر حال اوس به هغه عوامل وڅيړو چي د ژبي څخه د ګړدود، د اختلفا د رامنځ ته كيدو سبب كيږي د ژبيڅخه د كړدود، د راتلو پروسه د څو ورځو يا څو اونيو، مياشتو او يا څو كلنو كار نه دي بلك هدا يو اوږد تاريخي پړاو په بركي نسي څو د ژبي څخه لهجي يا كړدودونه راپيداسي ا ودا د ژبو كړدودونه د ژبي د پيدايښت سره يوځاي رامڼح ته سوي دي ا ودا پروسه به مداسي دوامداره وي.او دا هم بايد په څرګنده وويل سي چي د ژبو كړدودونه هغه وخت ډير وي او يا ډيريږي چي د هغسي ژبي ويونكي د تكامل د پړاو څخه ليري وي او هغه ټولنه چي هرڅونه تكامل ته نژدې كيږي او يا نژدې وي نو د ژبي كړدودونه يېهم كميږي يعني د ملي ګرايي څخه ونړي ګرايي ته ور د ژمي او د ژبي كړدودونه پكښي كميږي.
په يوه ژبه كي د كړدود، د منځ ته راتګ عوامل!
په يوه ژبه كي د لهجو د منځ ته راتګ دوه لوي علتونه پدې ډول دي:
لومړي د ژبي دباندني عوامل چي ژبي د باندني اپيريال په واسطه رامنځ ته كيږي لكه: جغرافيايي عوامل، سوداګريز عوامل، ټولنيز اړوندونه، جنګونه او نور عوامل د يوې ژبي د زياتو لهجو د منځ ته راتلو سبب كيږي.
دوهم داخلي عوامل دا عواملد يوې ژبي په دننه كي رامنځ ته كيږي لكه: فونيمكي، مودفونميكي، نحوي، صرفي، ګرامري او داسي نور عوامل ددې باعث كيږي چي په ژبه كي لهجې دا وزيږده وي او داهم پر څو ډوله رامنځ ته كيږي.
الف: د واولونو (علت د نورو د تغيرات واو حركاتو څخه لكه پدې كلمو كي (مور، خير، هغو، هغوي...)
ب: د اصلييا كانسو ننټونو اړوندونه يو پر بل باندي لكه د (س او ش) د نورو تر منځ اړوندونه.
ج: د اصلي توري بدلونونه د علمت په تورو باندي لكه ( بيده په ويده باندي) ددې بدلونونو څخه دا نتيجه اخستل كيږي چيهره ژبه وځانته جلا جلا مور فيمكي او فونومبكي سسټم لري چي د هغه ژبي وكړدودونه په وجود باندي راوړي.
(نور بيا)
ليكوونكي: ((رفيقي)).