فرهنگ پشتو

فرهنگ پشتو

پژوهش و نگارش مصطفی عمرزی

بحث در زمینه ی «فرهنگ پشتو»، پیش از همه مستلزم نگرش در زمینه ی تاریخ پشتون هاست؛ زیرا کمال تبارز قومی زمانی تبارز می کند که اقوام، موفق به تاسیس کشور می شوند. در واقع امتیار پشتون ها در این هم شمرده می شود که در منطقه ی بزرگی از هند تا آمو و از کشمیر تا اصفهان، حکومت ها ساخته اند/ کرده اند. این پایش سیاسی، بالاخره به دولت ماندگار افغانی در افغانستان، مبدل شده است.

در اواخر قرن چهارده ی میلادی، قدرت سیاسی لودیان در هند، آشکارا/ رسمی زبان پشتو را وارد گستره ی تبادل کرد؛ هرچند در رسمیات دولتی، زبان های معمول مصرف داشتند، اما واضح بود که قدرت سیاسی می تواند زبان زعما را تشهیر کند.

تا اواخر دهه ی سی میلادی در افغانستان که زبان پشتو به فرمان اعلی حضرت شاه محمد ظاهر(رح) رسمی می شود، این زبان اکثراً در دایره ی عواطف، بیان، دین و بالاخره پس از خوشحال بابا، حوزه ی ادبیات ملی را فراگیر ساخته بود. 

واضح است که زبان، پدیده ی یک شبه نیست. بنا بر این، نمی توان به بهانه ی این که گویا ادبیات گسترده/ مکتوب پشتو بیشتر پس از خوشحال بابا، تعمیم یافته، آن را در عصبیت های معمول سیاسی، مکتوم کرد. 

تحقیقات زبان شناسی و یافت نسخه های خطی و اشاراتی که در گذشته، به ویژه در تذکره نویسی ها معمول بود، علایم آشکار دیرینه گی زبان پشتون را تبارز می دهند، اما نبود قسم معمول ناسیونالیسمی که زبان را جزو هویت می شمارد، حتی آن بزرگان پشتون را هم بی خیال می ساخت که در تاریخ پشتون ها به گونه ی عجیب، اکثر سلاطین، شاعران و نویسنده گان زبان پشتو هم بوده اند. 

متذکر شدم که زبان، پدیده ی یک شبه نیست. به این دلیل، عاقلانه نیست که با تمرکز به وفرت ادبیات پشتو پس از خوشحال بابا در قرن هفده، آن را محدود وانمود کرد. 

سلطه ی شگفت پشتون ها، هرچند با فرود توام بوده، اما هیچگاه باعث نشد این قوم، شبیه اقوام دیگر، در تاریخ سیاسی، مفقود شود. با سقوط لودیان در هند، اما جنبش های شدید رزمی که به دردسر عظیم و فتور قدرت مغولان هند انجامیدند، به آمو می رسند و در غرب، صفویان را هم سرکوب می کنند. 

در بیش از نیم قرن امپراتوری های احمدشاهی و تیمورشاهی، سرزمین های زیادی که شامل کشور های کنونی ایران، آسیای میانه، پاکستان، کشمیر و هند می شوند، زیر       اداره ی پشتون ها قرار می گیرند. در این مجموعه، صدها تبار و هزاران ایل و قبیله، باج ده و خراج گذار گذشته گان ما بوده اند. 

یکی از دلایلی که روند رسمیت و تعمیم زبان پشتون را عقب می اندازد، این است که سلاطین حاکم بر منطقه، از زبان، به معنی وسیله ی شناخت، استفاده می کردند. اگر در طول سلطه ی گسترده ی پشتون ها در منطقه، زبان خود را بر کسی تحمیل نکردند، می خواستند با اقوام دیگر، به زبان هایی که می دانستند، صحبت کنند. در این جا نباید با دید ناسیونالیستی قرون بیست و بیست و یک، به گذشته ی پُرافتخار تاریخی خویش بنگریم. اکثریت قریب به اتفاق کسانی که در زبان دری یا به اصطلاح فارسی در گذشته تخلیق کرده اند، نه فارس اند و نه تاجک. 

استفاده ی سهل از زبان ها، زبان پشتو را در حد استفاده ی قومی، مصرف داخلی و   خانواده گی نگه داشته بود. سلاطین حاکم بر منطقه که نیازمند تبارز هرچه بیشتر بودند، به مصرف زبان هایی می افزودند که مانند زبان دری، از زمان غزنویان، میراث مانده بودند تا خلاف باور عام گسترده گی عمومی، بیشتر کار مکتوبات رسمی را سهل بسازند. 

یکی دیگر از دلایلی که زبان کهن پشتو را دچار کمبود منابع می سازد، کمبود مکتوب آن است. با این حال، عادت بیان شفاهی آن که انواع ادبی مخصوص این زبان را آفریده و لندی ها و سایر قوالب منحصر به فرد پشتو، معرف آن هاست، در واقع مبین وجود صد ها سراینده است که به اثر جبر زمان، ناشناس مانده اند، اما یافت امثال و حکم آن ها در زبان پشتو که در بین هر ده تن، شاید یک تن را اهل ادب شفاهی معرفی می کنند، وفرت ادبی زبان پشتو را هم در بر می گیرد. 

با علایقی که سلاطین پشتون در زبان خویش نشان داده اند و خانواده ی شهید اعلی حضرت محمد نادر خان(رح)- با وجودی که پشتوزبان نبودند- اما جهت رسمیت تمام مفاهیم پشتو، همت و غیرت کردند، نمی توان کمبود نگرش سیاسی بر زبان پشتو را بسیار نقد کرد. چنانی که متذکر شدم، فقط رسمیت زبان های قدیمی که کارایی سیاسی نیز داشتند، تا زمانی که ناسیونالیسم مورد نیاز ما نضج می یابد، یک مجموعه ی زبان های اصیل را هم دچار تاخیر می کردند که حتی امروزه در تبیین پدیده ی پان ها، مُخل واقع می شوند. 

با رسمیت زبان پشتو در افغانستان و جنبش های آزادی خواهی پشتونخوا، زبان پشتو با بیش از صد میلیون پشتون در هند، پاکستان، افغانستان و کمابیش در سایر کشور ها، از تمام موانع می گذرد.

گسترده گی رو آوردن به فرهنگ پشتو که با ذهنیت های سیاسی و باستانی دنبال می شود، این زبان را به عرصه ی مهم تبال افکار، مبدل خواهد ساخت. داکتر عبدالرووف رفیقی در کتاب جامع «ویاړلي»، نام های هزاران نویسنده ی پشتون را ردیف ساخته که خود مبین کثرت فرهنگی زبان پشتو می باشند. با این حال، خیلی مشکل است طول و تفصیل فرهنگی را تلخیص کرد که مردمان منسوب به آن، تنها بیش از 600 سال در منطقه ی ما تداوم سیاسی یافته اند. در این جا سعی می کنم با دو گزینه، ذهنیت آن را ژرف بسازم. 

یک) تطور فرهنگ پشتو:

«ادبیاتو تاریخ- د پښتو ادبیاتو تاریخ:

د ادبیاتو تاریخ، هغه پوهنه ده چې د یوې ژبې د ادبیاتو د ودې او انکشاف جریان مطالعه کوي او په دغه لړ کې د بېلا بېلو ادبي آثارو ځای او ارزښت په ګوته کوي. د ادبیاتو تاریخ ډېر عام مفهوم لري او په عامه مانا د یو ملت د علمي، ادبي او فکري ترقۍ یا تنزل(لوړتیا او ځوړتیا) د حالاتو بیان ته ادب تاریخ ویل کېږي. مګر په خاصه او ځانګړې مانا د شاعرانو او لیکوالانو د کتابونو او آثارو د حالاتو او د ژبې د ادبي دورو بیان ته ادب تاریخ ویل کېږي. د پښتو ادبیاتو تاریخ، په درې دورو ویشل شوی دی:

-         لرغونې دوره 

-         منځنۍ دوره

-         اوسنۍ دوره

لرغونې دوره: 

د دویمې هجري قمري پېړۍ څخه پيل د لسمې هجري پېړۍ تر پایه او ان د یوولسمې پېړۍ تر لومړیو کلونو پورې یانې د امیر کروړ څخه پیل تر پیر روښان پورې تر ۱۶ مې میلادي پېړۍ یې دوام کړی دی.

منځنۍ دوره:

د لسمې هجري پېړۍ له اواسطو پيل کېږي او د څوارلسمې هجري پېړۍ تر لومړیو دوو، درې لسیزو پورې یانې له ۱۶ مې میلادي پېړۍ څخه پیل تر ۲۰ میلادي پېړۍ یې دوام کړی دی.

په منځنۍ دوره کې درې مهم پړاو ونه د فکري، سیاسي او هنري ځانګړنو له مخې د تشخیص وړ دي، چې غوره استازي یې په فکري لحاظ د روښان پلویان، په سیاسي لحاظ د خوشال خان خټک او په هنري لحاظ رحمان بابا، حمید، شیدا، حنان بارکزی او نور دي.

اوسنۍ دوره: 

په لره پښتونخوا کې په ۱۹۱۰ میلادي کال د افغان جریدۍ د خپراوي سره سم او په بره پښتونخوا کې د ۱۹۱۱ د سراج الاخبار د دویم ځل خپراوي سره سم یانې د ۲۰ مې میلادي پېړۍ له دویمې لسیزې څخه پیل شوې ده او لا تر اوسه دوام لري.

د افغانستان دننه د پښتو ادب په اوسنۍ دوره کې درې مهم پړاوونه لري: 

-         روښانتیا پړاو

-         وېښتیا پړاو

-         اوښتون پړاو»

دو) تحول فرهنگیان:

در زیر، یک گزیده ی الفبایی، تقدیم می شود. آوردن نام های تمام نویسنده گان پشتون، به دلیل کثرت، سهل نیست. چنان چه متذکر شده بودم، کتاب «ویاړلي»، می تواند منبع خوب معرفی کثرت فرهنگیان پشتون باشد. 

در فهرست زیر، پشتون هایی قرار دارند که اکثراً تخلیق پشتو دارند. یادآوری این نکته نیز بایسته است که یک جمع قابل ملاحظه ی فرهنگیان پشتون وجود داشتند/ دارند که در هند و افغانستان، به زبان های مختلف، تخلیق کرده اند. بعضی از آن ها پشتوزبان نیستند، اما در زبان های هندی و دری، خلاقیت های زیاد تباری خویش را محرز ساخته اند. 

از الف تا یا:

ا:

·         اباسين سېلاب

·         اباسين يوسفزی

·         ابوالخير ځلاند

·         اجمل اند

·         اجمل خټک

·         احسان الله جرس

·         احمد تکل

·         احمد حسين عنايت محسن

·         احمد شاه درانی

·         اسحاق ننگيال

·         اسد الله بها

·         اسد الله زمری

·         اسعد سوري

·         اسماعيل سړبنی

·         اشرف خان هجری

·         افضل خان ختک

·         اقبال شاکر

·         الف هوتک

·         امان الله ساهو

·         امان الله سېلاب ساپی

·         امير حمزه شينواری

·         امير کروړ سوري

·         امين الدين سعيدي

·         امين الله خان زمريالی

·         اکبر زمينداوري

·         اکبر سيال

·         اکرام الله گران

ب:

·         بارکوال مياخېل

·         باز محمد عابد

·         بخت زادہ دانش

·         برکت الله سليم

·         بشير احمد گواښ

·         بوريوال كاکړ

·         بېټ نيکه

ت:

·         تاج محمد ياري حسير

ح:

·         حاجي محمد نوزادي

·         حافظ الپوري

·         حامد غورځنگ

·         حبيب الله رفيع

·         حبيب الله زړه سواند

·         حكمت الله سروش

·         حميد مومند

·         حنان حبيبزی

·         حيات الله گهيځ

خ:

·         خاطر اپريدی

·         خالق رشيد

·         خسرو اپريدى

·         خوشال خان خټک

·         خيال محمد کټوازی

·         خيبر اپريدی

·         خير الله خيال

د:

·         دارو خان خاکسار

·         داور خان داوود

·         دروېش درانی

·         دوست محمد خان کامل مومند

·         ديدار يوسفزی

ذ:

·         ذبيح الله حسن

ر:

·         راج ولي شاه خټک

·         رحمت الله درد

·         رحمت شاه سائل

·         رفيع الله ستانکزى

ز:

·         زرغون شاه شينواری

·         زرغونه کاکړ

·         زیب منتظر مسید

·         زین العابدین پردېس

س:

·         سعد الله جان برق

·         سعدالدين شپون

·         سلطان جان کليوال

·         سليم راز

·         سلېمان لايق

·         سلېمان ماکو

·         سميع الله تړون

·         سيال کاکړ

·         سيف الرحمان سليم

·         سکندر خان خټک

·         سیف الرحمان مومند

ش:

·         شفيع الله بابرزی

·         شمس الدین کاکړ

·         شمس بونيری

·         شهرت ننگيال

·         شهسوار سنگروال

·         شېخ اسد سوري

·         شېر افضل خان بريکوټی

·         شېر زمان طايزي

ص:

·         صاحب شاه صابر

·         صدر خان خټک

·         صديق الله رښتين

·         صديق الله مين

·         صديق کاوون توفاني

·         صنوبر حسين مومند کاکاجي

ط:

·         طاهر کلاچوي

ع:

·         عابد شاه عابد

·         عارف خزان

·         عبدالاحمد محمديار

·         عبدالاکبر خان اکبر

·         عبدالباري حيرت

·         عبدالبصير عبرت

·         عبدالحفيظ مليار

·         عبدالحی حبيبي

·         عبدالخالق زیار

·         عبدالخالق صادق

·         عبدالرحمان بابا

·         عبدالرحمن پژواک

·         عبدالرحيم ننگيالی

·         عبدالرشيد جليلي

·         عبدالروف بې نوا

·         عبدالروف قتيل خوږياڼی

·         عبدالشکور رشاد

·         عبدالعلي مستغني

·         عبدالغفور لېوال

·         عبدالقادر خان خټک

·         عبدالقادر مجرم

·         عبدالقدوس پرهېز

·         عبدالكريم رسوا

·         عبدالله سهار

·         عبدالمالک بې کس يار

·         عبدالمالک همت

·         عبدالمجيد بابی

·         عبدالهادي ريشا‌ء

·         عبدالهادي عطايي

·         عبدالوهاب سرتېر

·         عبدالوکيل سوله مل شينواری

·         عزت الله ذکي

·         عزت الله شمسزى

·         عزيز الرحمن الفت

·         عزيز تحريک

·         علم گل سحر

·         علي خان خټک

·         علي محمد مخلص

·         علي گل پيوند

·         عمر دراز مروت

غ:

·         غازي سيال

·         غلام دستگير ړنگ

·         غلام رحمان جرار

·         غلام محمد کاموال

·         غني خان

·         غوث خيبري

ف:

·         فضل رحيم ساقي

·         فضل محمد پنهان

·         فېروز خان اپريدی

ق:

·         قاسم علي خان اپريدی

·         قلندر مومند

·         قيام الدين خادم

·         قيوم مروت

ل:

·         لايق زاده لايق

·         لطيف بهاند

·         لطيف جان بابی

·         لیاقت تابان

م:

·         مجاور احمد زيار

·         محبت خان

·         محمد ابراهيم خواخوږى

·         محمد ابراهیم همیم

·         محمد اجان يار

·         محمد اسماعيل اړم پتيار

·         محمد اسماعيل يون

·         محمد افضل شوق

·         محمد افضل ټکور

·         محمد اقبال نسیم خټک

·         محمد الله کمال

·         محمد انعام واک

·         محمد ايوب صابر

·         محمد حامد حليمي

·         محمد حنيف بکتاش

·         محمد رحيم الهام

·         محمد رفېع صياد

·         محمد شفيق حقپال

·         محمد صديق پسرلی

·         محمد صدیق رازقي نړیوال

·         محمد طاهر کاڼی

·         محمد عالم حيران

·         محمد معصوم هوتک

·         محمد موسى شفيق

·         محمد نواز خټک

·         محمد نور

·         محمد هاشم زماني

·         محمد هوتک

·         محمد يوسف خدمتگار مزدورزوی

·         محمد يوسف ويران

·         محمد يونس خالص

·         محمد گل خان مومند

·         محمد گل نوري

·         محمد گلاب ننگرهاری

·         مراد شينواری

·         مرزا خان انصاري

·         مرزا عبدالحنان بارکزی

·         مرزا علم حميدي

·         مصطفی سالک

رویکرد:

1-  صفحه ی مجازی «پښتو ادبیات»- توضیحات ضیاء الحق سیند

2-  ویکی پیدیای پشتو