وزير محمد كگل خان د ارواشگاد محمد خورشيد غند مشر زوى، په ختگه بايزى مومند، په لمريز كال 1260 كى، د كابل د شگار په اندرابيو كيگ، په ديگ لـه ستونزو أك جهان كيگ، ستركگيگ ورغؤوليگ.
له لومؤنيو زدكؤو وروسته په حربي شگوونحگي كيگ په حربي زده كؤو لكگيا وو او د تعليمي دوريگ په پاى خگوؤكى، أيگر بريالى فارغ او د اردلانو په غونأ كيگ د توپچي د خگانكگيگ د قوماندان په توكگه وتگاكل شو. ارواشگاد محمد كگل خان مومند په ورسپارل شويگ دنده كيگ أيگر بريالى او با انضباطه نظامي منصبدار و او د سپه سالار صالح محمد خان، چيگ د خپلواكة د جكگؤى د لمر ختيزيگ جبهيگ قوماندان و، د ياور په حيث وكگمارل شو. نوموؤى مومند د هيگواد د خپلواكة د جكگؤيگ په أكگر كيگ، ميگؤنى او توريالى سپاهى و. ارواشگاد محمد كگل خان مومند، د مولانا سيف الرحمن الكوزى، فيض محمد ذكريا، محمد اسلم مير شكار، بشير احمد خان، عبدالحمدي خان، عزيز الرحمن فتحي، محمد اديب افاندي، غلام جيلاني او عبدالغني ترجمان په كگأون د افغانستان د خپلواكة د معرفة ياور پيگژندلو په منظور اروپا او امريكا ته سفر وكؤ.
ارواشگاد محمد كگل خان مومند په لمريز كال 1303 د پكتيا د ولايت عسكري قوماندان او په لمريز كال 1306 كيگ مزار شريف ته د مفتشينو د رئيس په حيث او د پلتگنيگ په پايخگوؤ كيگ د ننكگرهار د فرقيگ قوماندان مقرر شو.
ارواشگاد محمد كگل خان مومند، د كلكاني حبيب الله د بلوا او د غازي شاه امان الله خان د استعفى په دوران كيگ د مشرقي ولاياتو د اقوامو لـه مشرانو سره جركگه شو او پريكؤه ييگ وكؤه، چيگ د شرقي ولاياتو د اقوامو مشران ديگ. د يويگ جركگيگ په شكل د جنوبي ولايت د اقوامو لـه مشرانو سره د تفاهم په غرض جنوبي ولايت ته سفر وكؤي، هماغه وو، چيگ د لمريز كال 1307 د وري د مياشتيگ په ديگرشمه (30) نيگتگه، د مشرقي د ولاياتو د اقوامو د مشرانو يوه يوسل او ديرش (130) كسيزه جركگه د ارواشگاد محمد كگل خان مومند په مشر تابه جنوبي ولايت ته ولاؤه او لـه محمد نادر خان سره، چيگ د لشگكرو په راتگولولو لكگياو يو حگاى شول او په كگأه ييگ د كگأ هدف د پاره په مبارزه لاس پوريگ كؤه كابل فتح شو او د انكگليسانو تفتين او د ارتجاع هلو حگلو ته د پاى تگكى كيگشگودل شو. كلكاني حبيب الله له ژوند سره وداع وكؤه او محمد نادر خان د افغانستان د پاچا پحيث اعلان شو.
محمد نادر خان پاچا خپل ورور محمد هاشم خان د صدر اعظم پحيث وتگاكل. ارواشگاد محمد كگل خان مومند د محمد هاشم خان په لومؤنى كابينه كيگ د داخلي
چارو د وزير او د مشرقي ولاياتو د تنظيمه رئيس په توكگه مقرر شو. نوموؤى مومند لومؤى د هيگواد په شرقي ولاياتو كيگ، نظم، ثبات او امنيت تامينوي او بيا د
پروان او كاپيسا د ولاياتو د تگولنيزو چارو د سمون په منظور لاس په كار كيگإي په ذكر شويو ولاياتو كيگ هم أيگر ژر، نظم، ثبات او امنيت تامين كيگإي. ارواشگاد
محمد كگل خان مومند بيا د قندهار او فراه د ولاياتو د تنظيمه رئيس په توكگه تگاكل كيگإي. حكومت په لمريز كال 1310 كيگ په كابل او د لمريز كال 1311 په
سپرلي كيگ په هرات كيگ ادبي انجمنونه تاسيس كوي او په كندهار كى د پشگتو ادبي انجمن د ارواشگاد محمد كگل خان مومند د غوشگتنيگ پر بنا، د لمريز كال
1311 د ليندة د مياشتيگ په نهمه (9) نيگتگه د يويگ درنيگ غونأيگ په ترخگ كيگ پرانستل كيگإي وليگ وروسته بيا د هرات او كندهار ادبى انجمنونه د كابل له ادبي
انجمن سره يو حگاى كيگإي او په پاى كيگ په پشگتو تگولنه تعويض كيگإي.
علامه پوهاند عبدالحى حبيبي د لومؤي حگل لـه پاره، د كندهار د "طلوع افغان" اونيزه جريده په پشگتو خپره كؤه او كله ييگ، چيگ د "طلوع افغان"، كامله په پشگتو خپره شوى لومؤى كگنگه، د ارواشگاد محمد كگل خان مومند مخيگ ته د هغه د كار په ميز كيگشگوده په پشگتنواله او پشگتو ژبه مين مومند زشگته أيگر خوشگ شو او لـه علامه حبيبي خگخه ييگ نه يوازيگ أيگره خوشگي خگركگنده وكؤه، بلكيگ لوؤو مقاماتو ته ييگ وؤانديز وكؤ، چيگ حبيبي په مناسبه جايزه و وياؤوي، لوؤو مقاماتو علامه پوهاندحبيبي ته ديگرش زره (30000) افغانة، چيگ په هغه وخت كيگ أيگره با ارزشگته جايزه وه، وركؤي او هم ييگ خگو جريبه حگمكه د كندهار په شا او خوا كيگ وركؤه. ارواشگاد محمد كگل خان مومند، د كندهار او فراه په ولاياتو كيگ لـه نظم ثبات او امنيت لـه تاْمينولو وروسته په لمريز كال 1312 كيگ د شمالي ولاياتو - قطغن، بدخشان، مزار شريف او ميمنيگ د ولاياتو د تنظيمه رئيس په توكگه وتگاكل شو. په شمالي ولاياتو كيگ ييگ هم د نورو ولاياتو پشانى نظم او ثبات تامين او د سلطنت ريشگيگ ييگ په هيگواد كيگ تگينكگى كؤيگ. مومند لـه يويگ خوا كگنگ شميگر پشگتانه په شاؤو او دولتي حگمكو كيگ، چيگ عامه ملكيت و، په يقين سره د وخت د حكومت په مصلحت ميشته او د حگمكو په اّبادة، كراو كشگت ييگ وكگمارل او له بلى خوا ييگ شتمنو خلكو ته لارشگونه كوله، چيگ خپله پانكگه يعنيگ سرمايه را كده ونه ساتي بايد شركتونه جوؤ او خپله شتمني په سود كگرة كيگ په كار واچوي، او هم ييگ د ملي ضرورت او د راجع او مرجوع د ستونزيگ د پاى ته رسولو په منظور لارشگونه كوله. د پشگتو ژبه هم د فارسي ژبيگ پشان زده او وده وركؤي.
د افغانستان پاچا او د هيگواد صدر اعظم، ارواشگاد محمد كگل خان مومند، د ستاينيگ وؤ خدماتو په بدل كيگ، د هيگواد د عاليترين نشگان مستحق وكگنگل او د لمر عالى نشگان ييگ ورته وركؤ او پاچا د مومند له نيك مصلحت سره سم په لمريز كال 1315 كيگ د صدارت په نوم په ديگ مضمون فرمان صادر كؤ:
"مسلم است كه مسئله زبان در وحدت ملى و حفظ اداب و شاير ملت اثرات متنابهى داشته و توجه به اين مطلب از جمله ضرورت حياتيه ْ يك مملكت بشما
ر ميرود. چون در مملكت عزيز ما از يكطرف زبان فارسى مورد احتياج بوده و از جانب ديكگر بعلت اينكه قسمت بزركگ ملت ما به لسان افغانى متكلم و
مامورين على الاكثر به سبب ندانستن زبان پشگتو دوچار مشكل ميشوند، لهذا براى رفع زيان اين نقيصه و تسهيل معاملات رسمى و ادارى اراده فرموده
ايم، همچنانيكه زبان فارسى در داخل افغانستان زبان تدريس و كتابت است در ترويج و احياى لسان افغانى هم سعى بعمل اّمده و از همه اول مامورين دولت
اين زبان ملى را بياموزند. شما به وزارت ها و نايب الحكومكگى ها امر بدهيد كه مامورين لشكرى و كشورى مربوط خود را مكلف نمائيد كه در مدت سه
سال لسان افغانى را اّموخته و در محاوره و كتابت مورد استفاده قرار دهند".
د پورته ذكر شوي فرمان په موجب د دولت په تگولو ملكي او نظامي ادارو او موسساتو كيگ د پشگتو ژبيگ د زد كؤيگ د پاره كورسونه جوؤ او د پشگتو زده كؤه پيل
شوه، هر چا به چيگ شپإ سمستره
پشگتو ولوستله او په ازموينه كيگ به بريالى شو د هغه به مياشتنة تنخواه يعنيگ معاش كيگ پنحگوس افغانة د پشگتو ژبيگ د زده كؤى د امتياز پنامه ور زياتيگدليگ.
ارواشگاد محمد كگل خان مومند نه يوازيگ خپلو هموطنانو ته د پشگتو ژبيگ د زده كؤيگ، وديگ، انكشاف او تعميم په هكله لارشگونيگ كوليگ؟ بلكيگ پخپله ييگ هم سر
ه لـه أيگرو اداري مصروفيتو، د پشگتو ژبيگ د وديگ او انكشاف په هكله عملاً كار كول او زيار ييگ كگالل. دا؛ حگكه، چيگ ده د خپليگ مورنة ژبيگ او د افغان ولس د
أيگر يو د ژبيگ د وديگ او تعميم په هكله د يوه اّكگاه شخصيت پحيث تاريخي رسالت او ملي مكلفيت درلودل، چيگ پشگتو ژبه د فارسي ژبيگ پشان وده وكؤي
انكشاف ومومي او د دفتر، د تدريس او د رسمي معاملاتو ژبه شى، او لـه تدريجي هبوط او ذهول خگخه وژغورل شي.
ارواشگاد محمد كگل خان مومند د اداري مصروفيتو تر خگنكگ د پشگتو ژبيگ د ژوندة ساتلو، وديگ اوپراختيا په هكله لانديني كتابونه ليكلي او چاپ شوي دي.
1. پشگتو سيند يا افغاني قاموس: د پشگتو ژبيگ د لغاتو قاموس دى، چيگ په لمريز كال 1316 كيگ د پوهنيگ د وزارت لـه خوا په 366 مخونو كيگ دوه زره تگوكه چاپ او خپور شوى.
2. د پشگتو د ژبيگ لياره ليا صرف او نحو: دا د پشگتو كگرامر دى، چيگ د ساپي عبدالعظيم په اهتمام په لمريز كال 1317 كيگ لـه سريزيگ پرته په 495 مخونو كيگ چاپ او خپور شوى.
3. لنأكة پشگتو او پشگتنواله په 1327 لمريز كال چاپ شوى.
4. روزنه ناچاپ.
5. پخلى ناچاپ.
6. پشگتنى تربيه او روزنه ناچاپ.
7. پخوانى ملىاو ادبى اصطلاحات ناچاپ.
او داسيگ نور لكه سيمه، ميلمتوب، په پشگتو كيگ تگوكيگ او د پشگتني متلو مجموعه، چيگ د ارواشگاد مومند په ژوند اهم چاپ شوي نه دي.
د ارواشگاد محمد كگل خان مومند د شعر ويلو يوه كوچنة بيگلكگه:
زه پشگتون يمه شگكاره يم لكه لمر
او غليم ته تل ولاؤ يم لكه غر
ما ته ورحگ د ننداريگ ده ورحگ د جنكگ
جنكگ ته درومم په اّتنگ او په غورحگنكگ
سر او مال دواؤه ميگ جار دي تر پشگتو
ژوند او مؤينه ميگ نثار دي تر پشگتو
پشگتانه او پشگتنواله ديگ وي تل
له پخوا نه يو په لسه او يو په سل
په هر حال، ارواشگاد محمد كگل خان مومند د پشگتنو د مورنة ژبيگ پشگتو د زده كؤيگ، وديگ، پراختيا او تعميم په هكله د لاندنيو ضرورتو او مطالبو پر بنا تگينكگار او لارشگونيگ كولي:
1. پشگتو ژبه د هيگواد د نفوسو تر نيمايي زيات يعنيگ په سلو كيگ د شپيگتو تر پنحگه شپيگتو ((60-65)) پوريگ د هيگواد د خلكو ژبه ده او بايد زده شي وده او انكشاف وكؤي او تعميم شي.
2. دا يو خگركگند واقعيت دى، چيگ د هيگواد پاچا، صدر اعظم، وزيران، معينان، واليان، حاكمان، قاضيان، طبيبان حتى دكانداران پشگتانه مراجعين لري د ديگ لـه پاره، چيگ د مراجعيگ په وخت كيگ مرجع او مرجوع د پشگتو ژبيگ د نه پوهيگدلو په نسبت لـه ستونزى سره مخامخ شوي نه وي بايد لـه پاچا رانيوليگ د دولت تر واؤه كارمنده حتى دكانداران پشگتو ژبه زده كؤي او په پشگتو ليك او لوست وكولاى شي.
3. فارسي ژبه د افغانستان د ولس په سلو كيگ د پنحگه ويشت ((25)) نفوسو مورنة ژبه ده او لـه پيگؤيو را په ديگخوا زمونإ په هيگواد كيگ د تدريس، د دفتر او د افغانستان رسمي ژبه ده. فلهذا ملي ضرورت او عدالت، منطق حكم كوى، چيگ پشگتو ژبه، چيگ هم رسمي او ملي ژبه ده بايد زده شي. وده او انكشاف وكؤي، تعميم شي او د فارسة ژبيگ تر خگنكگ د تدريس او دفتر ژبه وي.
4. د ملي هويت د ساتنيگ له پاره، ژبيگ أيگره با ارزشگته رول لوبولى د پشگتنو په پشگتني هويت بانديگ د پرديو د يرغل په مقابل كى پشگتو ژبه نه ماتيگدونكى كلك سنكگر دى او د پشگتنو د پشگتني هويت او پت د ساتنيگ د پاره أيگره شگه، معقوله او منطقي طريقه دا ده، چيگ پشگتانه، نه يوازيگ خپله مورنة ژبه يعنيگ پشگتو هيره نكؤي، بلكيگ پشگتو ژبيگ ته د نني متداولو علومو غنا ور په برخه كؤي. پشگتنى ادب ژوندى كؤي او د نني علومو بكر اثار او علمي كتابونه په پشگتو تاليف او ترجمه كؤي او د افغانستان ولس په واك او اختيار كيگ ييگ وركؤى، دا؛ حگكه، چيگ خلك د كتاب په وسيله د تاريخ لـه شهيگرو شخصيتو سره، چيگ تر أيگرو خاورو لانديگ دي خبريگ او بحث كولاى شي او د پوهانو افكار او نظريات د دوى په خپله ژبه اوري او د أول أول ستونزو د حل لاره د پوهانو په تاليفاتو كيگ لتگوي.
هوكيگ! كتاب دى، چيگ د تاريخ د شهيرو او معروفو پوهانو او رجالو اعمال او اقوال زمونإ په واك او اختيار كيگ راكوي. پخوانيو زمامدارانو د پشگتو ژبيگ د زده
كؤيگ، وديگ او انكشاف په هكله، نه يوازيگ په زؤه پورى اهتمام او هخگه نه ده كؤيگ، بلكيگ په يقين سره اغماض او اهمال ييگ كؤى.
په لمريز كال 1315 كيگ محمد كگل خان مومند، د افغانستان پاچا محمد ظاهر شاه ته داسيگ وؤانديز وؤاندىكؤ، چيگ د واحد افغانستان د ملي وحدت د تامينولو، د سياسى او ملي ژوندانه د پايگشگت د پاره، د پشگتو ژبيگ زده كؤيگ، وديگ، انكشاف او تعميم د پاره، چيگ د هيگواد لـه كگنگ شميگر خلكو مورنة ژبه او حياتي مسئله ده، اؤتيا شته. هماغه و، چيگ پاچا په پورته ذكر شويگ نيگتگه كيگ، يو فرمان، چيگ پورته ذكر شوى صادر او تگول ملكي او نظامى مامورين او منصبدارانو ته ييگ لارشگونه وكؤه، چيگ پشگتو ژبه، چيگ د هيگواد، د اكثريت يا أيگر يو ژبه ده زده كؤي، تر خگو په رسمي معاملاتو او د مراجعيگ په وخت كيگ، د واؤه خواويگ يعنى مرجع او مرجوع په پشگتو بانديگ د نه پوهيگدلو په نسبت لـه ستونزى سره مخامخ نشي. د پشگتو ژبيگ د زده كؤيگ لـه پاره د دولت په تگولو د وايرو او موسساتو كيگ د پشگتو كورسونه جوؤ او د پشگتو ژبيگ د زده كؤيگ لـه پاره پنحگوس ((50)) افغانة د امتياز په توكگه د بيرياليو په تنخوا يا معاش كيگ زياتوالى ومنل شو.
په نوي اساسي قانون كيگ، كوم ، چيگ په لمريز كال 1343 كيگ توشيح شو، پشگتو ژبه بيا د هيگواد رسمي او ملي ژبه وتگاكل شوه.
د ترفيع، تقاعد او استخدام، په قانون كيگ په دولتي دوايرو كيگ د تقرر او منلو د پاره په دواؤو رسمي ژبو يعنيگ پشگتو او فارسي بانديگ پوهيگدل، محاوره، ليك او لوست ضروري او حتمي شرط ومنل شو.
د أيگرى خوشحالة حگاى دا دى، چيگ دافغانستان په تگولو ملكي او نظامي مامورينو او منصبدارانو، طبيبانو، انجنيرانو، فزيك او رياضي پوهانو، اقتصاد او حقوق پوهانو، معلمانو او د پوهنتونو په استادانو، پشگتنو وزيرانو، معينانو، واليانو، ولسوالانو، مديرانو، مامورانو، كاتبانو، حتى په پشگتنو تحويلدارانو، خانه سامانانو او چپؤاسيانو كيگ هم، يو سؤى خگوك نشي په كگوته كولى، چيگ هغه په فارسي ژبه محاوره، خبريگ، ليك او لوست ونشي كولاى.
پشگتنو، فارسي ژبه، بيگ د فرمان لـه صادرولو، بيگ لـه اجباره او بيگ لـه كوم امتيازه، يوازيگ او يوازيگ په ديگ منظور زده كؤيگ، چيگ د افغانستان د ولس يعنيگ دويم أيگره كي يعنى تاجكانو ژبه ده او د افغانستان په اساسي قوانينو كيگ د پشگتو ملي او رسمي ژبيگ تر خگنكگ د هيگواد د دويميگ رسمي ژبيگ پحيث منل شويگ. په ننيگ پيگژندل شويگ نؤة كيگ د ژبو او مذاهبو تعدد يا كگنگ شميگر والى په يوه هيگواد كيگ د نفاق او بيلتانه سبب كيدلاى نشي او د ملي وحدت د تامينولو مخه نشي نيولى. ژوندى مثال ييگ ستر هندوستان دى.
په كاناأا كيگ، چيگ أيگر پر مختللى يو هيگواد دى، دوه ژبيگ، انكگليسي او فرانسوي، رسمي ژبيگ دي. حتى دكانداران هم، چيگ د دواؤو ژبو مراجعين لري مجبور
او مكلف دي، چيگ په دواؤو ژبو انكگليسي او فرانسوي محاوره يعنى خبريگ، ليك او لوست وكولاى شي.
محمد ظاهر خان د افغانستان پشگتانه پاچا، سره له ديگ، چيگ په لمريز كال 1315 كيگ يعنى اته شپيگته ((68)) كاله د مخه ييگ او د خپل فرمان په موجب ييگ تگول
ملكي او نظامي مامورين او منصبداران اّكگاه او مكلف كؤل، چيگ پشگتو ژبه، چيگ د افغان ولس د اكثريت مورنة ملي او رسمي ژبه ده، زده كؤي ترخگو له يويگ
خوا د ژبيگ د نه پوهيگدلو په نسبت د راجع او مرجوع ستونزه رفع شي او لگه بليگ خوا پشگتو ژبه هم، چيگ د كگنگ شميگر أيگرو لس ژبه ده د فارسي ژبيگ پشان وده وكؤي،
انكشاف ومومي او د دفتر او تدريس ژبه شي، ولى د أيگريگ خواشينى او مرورتيا حگاى دا دى، چيگ په تيگرو اته شپيگته (68) كلو كيگ نه محمد ظاهر خان پاچا او
نه د هغه كورنة پشگتو زده كؤه. محمد ظاهر خان د خگلويگشگت كاله پاچاهة په دوران كيگ او تر هغه را وروسته تر نن ورحگيگ پوريگ نه په پشگتو ژبه كومه خطا به
ايراد كؤه او نه ييگ په پشگتو يوه مصاحبه وكؤه او د پاچاهة كورنى تگولو غؤو هم پشگتو ژبه زده نكؤه او په پشگتو نه كگؤيإي. همدارنكگه أيگرو فارسي ژبو وزيرانو،
غتگو او وؤو فارسي ژبى مامورينو، د فرمان له حكم، د پشگتو د كورسو له شتوالي او د پنحگوس افغانيو له امتياز او له محيطي تسهيلاتو او اّسانتياوو سره
سره نه يوازيگ پشگتو زده نكؤه، بلك
يگ حگينو نا عاقبت انديشو، د پرديو د تفتين او د خپلو د تعصب پربنا د خپلو پشگتنو ورونگو او پشگتو ژبيگ پر خلاف په ناروا تبليغاتو او هتاكة لاس پوريگ كؤ.
په هر حال اوس د په خگه پوه لر او برو پشگتنو تاريخي رسالت او ملي مكليفت دا دى، چيگ د وزير محمد كگل خان مومند بابا عقيديگ او لارشگوونيگ پر بنا، پشگتو
ژبه، چيگ پرديو د يرغل په مقابل كيگ نه ماتيگدونكى سنكگر دى، نه يوازيگ خپله مورنة ژبه، پشگتو، هيره نكؤي، بلكيگ پشگتو ژبيگ ته د ننيو متداولو علومو،
تكنالوژة كمپيوتري ساينس غنا ور په برخه كؤي.
د تگول قهرمان افغان ملت د ملي وحدت او يو متگيگ كيگدو په هيله.
و من الله التوفيق
