فصل نهم
Chapter Nine
اصلاح نباتات مزروعي
بخاطر بدست آوردن حاصلات بلند ( HY ) هر نبات مزروعي ، بذر ورائتي هاي اصلاح شده با قدرت حاصلدهي بلند ( HYV ) آن حتمي بوده وبا اجرائ عمليات بهتر زراعتي (BCP) همراه باشد .
HY = f (HYV x BCP)
در نباتات مزروعي ورائتي هاي با قدرت حاصلدهي بلند ، کيفيت عالي و مقاومت در برابرامراض با داشتن خواص بهتر اگرانوميکي توسط نسل گيران نباتي انکشاف مي يابند. ورائتي ها ي اصلاح شد ه با قدرت توليد بيشتر بايد بخاطر بدست آوردن حاصلات بلند از يک ساحه در في واحد وقت ، ويا از في واحد منبع محدود ( شاز) بذر گردند. به اصلاحات زيا دي به منظور تقويه خاصيت حاصلدهي و مقاومت در برابر موجودات حيه و مشکلات که بواسطه موجودات حيه در ورائتي ها بوجود مي آيد نياز مبرم مي باشد. اصلا ح نباتات يک پروسه استمراري بوده تا ورائتي هاي بهتري را نسبت به ورائتي هاي موجود ضعيف بوجود آورند. ورائتي نباتات مزروعي بواسطه نسل گيران نباتي انکشا ف مي نمايند و شغل نسلگيران نباتي رابنام نسلگيري نباتي ياد نموده اند.
نسلگير ي نباتي :
عبارت از يک فن و علم تغيرو اصلاح ساختار جينکي نباتات مزروعي به منظور ايجاد ورائتي هاي بهتر زراعتي مي باشد .
توليد ورائتي ها ي انکشاف يا فته ويا اصلاح شد ه يک روش ثابت و اقتصادي اصلاح نباتات مزروعي مي باشد. اصلاح کميت و کيفيت بواسطه فعاليت هاي بهتر زراعتي مانند آماده ساختن بستر تخم، استعمال کود ها ، آبياري و کنترول گياها ن هرزه در هر فصل بايد تکرار گردد وقتيکه بواسطه نسل گيران نباتي يک مرتبه ورائتي ها بهتر انکشاف داد ه شد آنها بايد حاصل بلند را هر سال توليد نمايند.
وظايف نسل گيران نباتي :
هدف از پروگرام اصلاح نباتات عبارت از توليد ورائتي هاي که نسبت به ورانتي هاي موجود ه بهتر باشند. ورائتي هاي بهتر براي بلند بردن سطح حاصلات و ثبات توليدات نباتات مزروعي ضروري مي باشد. بخاطر رسيدن به مطلب ، نسل گيران نباتي اهداف مشخصي دارند: وظايف عمده اکثر پروگرام ها ي نسل گيري نباتات قرار ذيل اند.
حاصل بلند: تيلر زياد د رهر متر مربع، تعدا د زياد تخم ها در هر خوشه ، زياد بودن وزن دانه ها .
اصلاح خواص اگرانوميکي : تيلر زياد ،قد پست ، عکس العمل در برابر کود ها .
اصلاح خواص فزيالوجيکي : اندازه مناسب برگ ، ساحه مناسب برگ ، سي جي آر CGR ( نسبت نمو ي نبات) ، ان اي آر ( NAR) ،وغيره .
تغير د ر دوران نموي : زود رسيدن يا به وقت پخته شدن.
مقاومت در برابر امراض ، حشرات ، و پيست ها : امراض و حشرات کنترول گردد.
اصلا ح کيفيت : کيفيت غذائ ، پز ( پختن )/ کيفيت بکينگ ،وغيره
تحمل در برابر مشکل يک موجود حيه : خشکي ، حرارت ، نمکي بودن ، فراست / يخ وغيره.
اصلاح علمي نباتات نياز به علم جنيتک ، توليدنباتات مزروعي ، علم نباتات ، فزيالوجي نباتي ، امراض نباتي ، حشرات ، طر ح تجارب ، احصائه و غيره دارد.
يک پروگرام اصلاح نباتات مزروعي شامل موا رد ذيل ميباشد:
جمع آ وري اختلافات جينيتکي که به شکل طبيعي واقع مي گردند وبنام جرم پلازم يادمي گردد.
• جمع آور ي جرم پلازم / نژاد هاي زميني / ورائتي ها از مزرعه دهاقين.
• جمع آوري انواع وحشي و مربوطه براي استعمال ممکنه در اصلاح نباتات.
طبقه بندي جرم پلازم / نژآد هاي زميني / ورائتي ها جمع آوري شده.
نگهدار ي جر م پلازم / نژاد هاي زميني / ورائتي هاي جمع آوري شده.
معرفي : معرفي وتبادله مواد ( جرم پلازم / نژاد هاي زميني / ورائتي ها ) از کشور ها ي ديگر و از مؤسسات بين المللي مانند سايمت، ( CIMMYT ) ، ايکاردا ( ICARDA )، اي آر آر اي ( IRRI) ، وغيره .
ايجاد تغيرات ارثي : تفاوت ها ويا تغيرات ارثي اساس اصلاح نباتات مزروعي را تشکيل مي دهد . بناء برعلاوه جمع آوري تفاوت هاي که موجود است ، ايجاد تغيرات ارثي براي پروگرام اصلاح هر نبات بسيار مهم مي باشد . تغيرا ت را ميتوان بواسط روش هاي ذيل ايجاد نمو د :
i. دو رگه ساختن (هايبريدائزيشن) : ورائتي ها را با يکديگر بخاطر يکجا نمود ن خاصيت هاي قابل ملاحظه ورائتي هاي مختلف و ايجاد ورائتي جديد که يک ترکيب خاصيت هاي خوب را داشته باشد باهم کراس مي نمايم .بعضي اوقات دو نو ع مختلف را با هم کراس مي نمايم تا ورائتي جديد تشکيل گردد ،
ii. وبنام عمليه ا نتر سپيسفيک هائبريدايزيشن يا دورگه ساختن بين دونوع خاص ياد مي گردد.
ii. ميوتيشن مصنوعي: ايجاد تغيرات ارثي (درساختار کروموزوم ها) بشکل مصنوعي.
iii. پولي پلائدي: توليد ورائتي ها و انواع که داراي بيشتر از دو سيت کروموزوم باشند
انتخاب : اين اصطلاح براي شناسائي و جدا نمودن نباتات استعمال مي گردد ، لاين ها و جميعت هايکه داراي يک ترکيب قابل ملاحظه خاصيت ها – حاصل بلند ،مقاوم در برابر امراض وغيره باشند.سکيم هاي مختلف انتخاب برا ي اصلاح نباتات مختلف مزروعي و جمعيت هاي مختلف آن استعمال مي گردد
تحليل وارزيابي :
نبات انتخاب شده و مواد ديگر براي ارزيابي حاصلدهي ، پخته شدن ، مقاومت در برابر امراض ، وغيره در قطعات ازمايشي بذر ميگردند برا انتخاب از يک صفحه قوريه ، ادوانس سگريگيشن جنريشن ، و پروجيني نبات مجرد عملي گرديده و بعدا حاصل و تريت هاي ديگر قابل ملاحظه در قطعه ازمايشي ابتدائ حاصل که بنام اي تستA-Test ياد ميگردد اجرا مي گردد. ورائتي هاي زارع و ورائتي ها تجارتي به شکل چيک در ازمايش ها استعما ل مي گردند . ورائتي هاي (لاين ها ) که حا صلات زياد ي را نسبت به ورائتي ها ي چيک ميدهند برا ي ازمايش هاي بيشتر انتخاب مي گردند . ورائتي هاي انتخاب شده سال آينده را در قطعات آزمايشي ادوانس مورد ازمايش قرار مي دهند ، که آنرا بي تست ( B-test ) گويند ورا ئتي ها ي انتخا ب شده از بي تست را بعدا در قطعات ازمايشي موقعيت ها ي مختلف ازمايش مي نمايند. لاين ها و ورائتي هاي انتخاب شده ازچندين وقعيتي را بعدا در قطعات ازمايشي ملي در ستيشن هاي زراعت ، موسسه تحقيقاتي زراعت ، موسسه تعليم زراعت ، و در مزارع زارعين مورد آزمايش قرار ميدهيم . ورائتي هاي قابل اعتماد ، ورائتي هاي اند که نسبت به ورائتي هاي چيک درمدت 3-4 سال قطعات نمايشي حاصلات بلند بدهند و خا صيت هاي ديگر قابل ملاحظه نيز داشته باشد، و برا ي منظور ي سفارش مي شود.
ازدياد ابتداي تخم ، منظوري و توزيع ساختن ورائتي ها : نسل گيران نباتي يا ارگان هاي اصلي در ابتدا تخم ها را زياد مي نمايند ، و موضوع تخم جديد با نام جديد را براي منظوري به مقام زيصلاح پيشنهاد مي نمايند.
نگهداري کلتيوار ها : بعد از منظوري ، ارگان ها و ادارات ورائتي ها را نگهداري نموده و هسته تخم نسلگيري شده ، و تخم ها ي پري بيسيک را در هر سال توليد مي نمايند.
تکثير و توليد تخم ها : تخم ها پري – بيسک براي توليد تخم هاي بيسيک و تخم هاي تصديق شده استعمال مي نمايند . تخم هاي بيسيک اکثرا توسط ديپارتمنت ترويج زراعتي توليد مي گردد و تخم ها ي تصديق شده اکثرا بواسط دهاقين انکشاف يافته يا مترقي توليد مي گردند.
توزيع تخم ها به دهاقين : تخم ها تصديق شده به دهاقين فروخته مي شود ، و آنها تخم ها را به مقاصد توليد ات تجارتي استعمال مي نمايند.
ايجاد تکنالوژي توليد ي ا صلاح شده : انکشاف و توزيع تکنالوژي توليدي اصلاح شده براي بدست آوردن حاصلات بلند از ورائتي ها ي جديد .
روش هاي اصلاح ويا نسلگيري نباتات : روش هاي نسلگيري نباتات براي توليد ورائتي هاي اصلاح شده مربوط به طرز گرده افشاني نباتات مزروعي مي باشد. قسميکه قبلا ياد آوري گرديد نباتات مزروعي را نباتاتيکه تکثر زوجي دارند ( نباتاتيکه بواسطه تخم توليد مثل مينمايند ) ونباتاتيکه تکثر غير زوجي دارند مانند نباتات که بواسطه اعضاي نموي خويش تکثر مي نمايند . نباتات مزروعي که بواسطه تخم تکثير مي شوند به گروپ گرده افشاني خودي ، گروپ گرده افشاني کراس و اکثرا گرده افشاني کراس طبقه بندي گرديده اند.
روش هاي نسل گيري نباتات با گرده افشاني خودي : براي انکشاف ورائتي هاي ا صلاح شده نباتات با گرده افشاني خودي ، نباتات با گرده افشاني خودي هومو زايگس بوده و به اين اساس بصورت درست نسلگير ي مي گردد . روش هاي ذيل مورد استفاده قرار مي گيرد.
1. معرفي: (Introduction)
2. انتخاب: (Selection)
3. انتخاب کتلوي (Mass selection) و انتخاب لاين هاي خالص (Pure line selection)
4. دورگه سازي: به طريقه پي ديگري (pedigree method) روش بلک (bulk method ) وروش بک کراس (back cross)
5. نسلگيري ميوتيشن (Mutation breeding)
6. تشوکلچر و روش هاي انجينري جينيتيکي (Tissue culture and genetic Engineering method).
7. دورگه سازي انترسپيسفيک (Inter-specific hybridization)
روش ها ي نسلگيري نباتات با گرده افشاني کراس :
براي انکشاف ورائتي ها اصلاح شده نباتات مزروعي با گرده افشاني کراس ، روش ها ي ذيل مورد اجرا قرا ر دارند Selfing and inbreeding lead to inbreeding depression
7. معرفي (Introduction)
8. اتتخاب (selection) - انتخاب کتلوي (Mass selection) ، 9. پروجيني انتخابProgeny selection) ، 10. و ريکرنت انتخاب( Recurrent selection) 11. و غيره .
12. دورگه سازي (Hybridization) – ورائتي هاي دورگه (Hybrid varieties)
13. ورائتي هاي مصنوعي يا سينتيتک (synthetic varieties)
14. نسلگيري موتيشن (Mutation breeding)
15. تشو کلچر و جنيتيک انجنيرنگ ( Tissue culture and genetic engineering)
روش نسلگيري نباتات که بواسط اعضاي نموي خويش تکثر مي نمايند:
ورائتي ها ي نباتات مزروعي که بواسطه اعضاي نموي خويش تکثر مي نمايند بنام کلون ياد مي گردند، که در اکثر نباتات هترو زايگس مي باشند . براي انکشاف کلون اصلاح شده اين نباتات مزروعي ، روش هاي ذيل استعمال مي گردد:
5. معرفي ( Introduction)
6. انتخاب کلوني: (Clonal selection)
7. دورگه سازي- انتخاب کلوني در نسل اول و نسل دومClonal selection in F1 or F2 )
8. نسلگيري موتيشن: (Mutation breeding)
9. نشو کلچرو انجينري جينيتيکي: (Tissue culture an genetic breeding)
توزيع مختصر روش ها ي اصلاح نباتات :
قسميکه فوقا تذکر رفته است سه روش عمده براي توليد ورائتي هاي اصلاح شده – معرفي ، انتخاب ، و دورگه سازي مي باشد. ارزيابي يا ازمايش مواديکه بعدا ز معرفي ويا توسط روش ها نسلگيري توليد گرديده باشد نيز مهم مي باشد. روش ها ي نسلگيري بصورت دسته جمعي استعمال مي گردد . هر روش با روش ديگر بايد تعقيب گردد / يا روش ديگر ي منطقي را به خاطر بدست آوردن ورائتي جديد دنبال نمود. انبريدنگ ، طبيعي و يا مصنوعي ، بعد از دورگه سازي ويا قبل از آن نيز ضروري مي باشد.به تعقيب آن انتخاب بايد انجام صورت گيرد و دورگه سازي را دنبال نمايد .
معرفي نبات: براي بدست آوردن ورائتي معتبر ، ورائتي ها از قسمت هاي ديگر کشور ، از کشور هاي خارجي ويا از مؤسسات بين المللي استعمال گردد. موا د معرفي شده را ميتوان بصورت مستقيم در توليد نباتات تجارتي بعد از انتخاب و ازمايش مورد استفاده قرار داد ويا در پرو گرام نسلگيري نباتات استعمال نمود. معرفي نبات با انتخاب و ازمايش دنبا ل مي گردد . به کشور هاي رو به انکشا ف مانند افغانستان ، براي بدست اوردن ورائتي جديد معرفي نبات که يک روش ارزان وساده بوده بهترين روش براي بدست آوردن ورائتي جديد مي باشد.
انتخاب: انتخاب عبارت ازشناسائ و جدا نمودن جينو تائپ با لاتر از جميعت که داراي تفاوت هاي جينيتيکي باشد مي باشد . انتخاب نيز ازما يش مي گردد . روش هاي کاري مختلف درانتخاب عملي مي گردد . انتخاب کتلوي و انتخاب لاين ها ي خالص و موديفيکيشن آن براي انکشاف ورائتي هاي اصلا ح شده نباتات مزروعي خود القاح مانند گندم ، جو ، و شالي استعمال مي گردد . انتخاب کتلوي ، انتخاب پرو جيني و تغيرات در آن براي توليد ورائتي جديد از نباتات مزروعي با گرده افشاني کراس مانند جواري ، آفتاب پرست استعمال مي گردد . انتخاب کلونل براي نباتاتيکه بشکل غير زوجي تکثر مي نمايند استعمال مي گردد .
دو رگه سازي :
يکي از روش هي بسيار مهم بوده که براي ايجاد ورائتي جديد معتبر در ا صلاح علمي هر نوع نباتات مزروعي مورد استعمال قرار مي گيرد. در اين روش ، دو و يا تعداد زيادي از ورائتي ها بمنظور يکجا نمود ن خواص مطلوب در يک ورائتي با هم کراس مي گردند. دورگه سازي اکثرا با معرفي و انتخاب تعقيب مي گردد وباز با انتخاب و آزمايش دنبال مي گردد. طرق دو رگه سازي و پروسيجر و انتخاب که دو رگه سازي را دنبا ل مي نمايدمربوط به فلورل بيالوژي نباتات مزروعي ، طرق تکثر و طرز گرده اقشاني مي باشد. در نباتات خو د القاح ، روش ها پيد يگري و بولک براي انتخاب نبات بلندتر در جميعت سيگريگيشن استعمال مي گردد . روش بک کراس ( دورگه سازي تکراري نسل اف يک و نسل هاي بک کراس از يک واليدين ) براي اصلاح يک و يا دو خاصيت يک ورائتي توافق گرفته استعمال شده مي تواند. در ورائتي هاي کراس ، ورائتي هاي دورگه که حاصل 20 – 40 فيصد بيشتر از ورائتي هاي با القاح باز دارند انکشاف مي نمايد
فصل د هم
Chapter ten
تناوب نباتات وسيستم زراعتي
تناوب زراعتي را طوري تعريف مي نمايم که عبارت از بذر مسلسل نباتات مختلف به ترتيب پي يکي ديگر در عين قطعه زمين مي باشد. تناوب به هر مدت شده مي تواند ، ولي اکثرا به مدت 2 تا چهار سال طول مي کشد . علت بذر نبا تا ت در تناوب اينست که نباتاتيکه بطور مسلسل سال به سال درعين زمين بذر ويا يک نبات براي چندين سال بذر مي گردد سببب تقليل حاصل نبات ، حاصلخيزي وقدرت حاصلدهي خاک مي گردد وسبب ازدياد گياها ن هرزه ، حشرات و امراض مي گردد . اگرهر سال در عين قطعه زمين گندم خزاني بذر گردد ، گرچه نباتات مختلف در تابستان بذر مي گردد ، گياه هزره همرا ه با گندم زياد مي گردد ، حملات امراض و حشرات تخم زا بالا ي گندم زياد مي گردد و سبب تقليل حاصلات گندم مي گردد . تعقيب يک تناوب درست داشتن شبدر در زمستان سبب تقليل گياهان هرزه مي گردد بخاطريکه گياهان هرزه به شکل متواتر با شبدر قطع مي گردد . حاصلخيزي خاک نيز زياد مي گردد بخاطريکه شبدر از خاندان ليگيوم بوده و نائتروجن هوا را با همکاري بکترياا نوا ع برايدو رايزوبيم در خاک نصب مي نمايد . حاصل گندم در سال آينده بعد از بذر شبدر زيا د مي باشد.
فوائد تناوب زراعتي :
1. در تقليل گياهان هرزه،2. حشرات ،3. وامراض همکاري مي نمايد .
4. در کنترول حشرات ،5. امراض ممد وا قع مي گردد
6. در تهيه مواد عضوي خاک کمک مي نمايد
7. در تهيه نائترو جن خاک همکاري مي نمايد.
8. ضرورت به کارگر را کاهش مي دهد
9. زمين اکثرا بواسط نباتات مصرو ف نگهداري مي گردد .
10. براي نباتات مختلف قرصت بذرآن مهيا مي گردد
11. استفاد ه از مواد غذائ نباتي درخاک با استعمال متوازن آن شکل درست ميدهد
12. حاصلات نباتات مزروعي را ازديا مي بخشد.
13. کيفيت نباتات مزروعي را اصلاح مي نمايد
14. نرمي خا ک و شرائط فزيکي آنرا اصلاح مي نمايد.
15. ظرفيت نگهداري آب بواسطه خاک را اصلاح مي نمايد.
16. تخريب خاک را کم مي سازد.
ضروريا ت يک تناوب خوب :
1. ساحه تحت بذر هر نبات تقريبا هرسال يکسان بوده مگر اينکه کدام دليل خاص جهت تغير موجود نباشد
2. يک نبات خالص زراعتي به منظور نجات از گياهان هرزه بايد شامل تناوب زراعتي گردد
3. نباتات خورد دانه باشد ،4. مانند گندم
5. تناوب زراعتي ساحه وسيع نباتات خيلي مفيد زراعتي را فراهم سازد که از آن مواظبت درست صورت گرفته بتواند.
6. تناوب زراعتي بايد علوفه مورد ضرورت حيوانات نگهداري شده را تهيه نمايد.
7. در تناوب زراعتي نباتات ليگيوم بايد شامل گردد.
8. در تناوب زراعتي نبا تا تيکه چندين مرتبه قطع مي گردند بخاطر کنترول گياهان هرزه بايد شامل گردند
9. تناوب زراعتي و تغذيه حيوانات با يد باهم مختلط با شد تا در اصلاح مواد عضوبي خاک همکاري نمايد.
10. در تناوب زراعتي نباتات شامل گردد که ضرورت فاميل باشد.
عوامل مختلف را در پلان نمودن يک تناوب خوب بايد درنظر گرفت . که عبارت اند از شرائط خاک و محيط ماحول فارم ، نباتاتيکه توافق نموده بتواند بذر نمود، و عوامل اقتصادي . تناوب زراعتي هميشه قابل سفارش نمي باشد. درآنجاممکن شرا ئط خاص وجود داشته باشد مانند ، موجوديت قيمت هاي کم وزياد بعضي از نباتات مزر وعي ، که بذر تنها يک و يا دو نبات را به مدت طولاني حتمي مي سازد. شرائط اقليمي (هوا) ممکن مداخله د ر تناوب نمايد.يک نبات با شرائط فارم ممکن توافق بسيار خوب داشته باشد . بذر مسلسل نباتات يا مونوکلچر بعضي اوقات درتمام قسمت هاي جهان استعمال مي گرد.
Cropping intensity = (number of crops/ number of years)*100
مثالهاي تناوب زراعتي :
تناوب تعداد سالها تراکم بذري
_________________________________________________________
ساحه که با کانال آبياري ميگردد
گندم – ماش – گندم ماش 2 200 %
گتدم – جواري- گتدم – ماش 2 200 %
گندم – سائبين – موم پلي 2 150 %
گندم- آفتاب پرست- موم پلي 2 150 %
گندم- سائبين- ريپ/مستارد-جواري 2 200 %
جواري- تنباکو- جواري – گندم 2 200 %
گندم – جواري- شبدر- نيشکر 3 166 %
گندم – گندم – گرام – پنبه 4 100 %
گندم- گرام- شبدر+نيشکر-پنبه 5 120 %
آبياري بواسطه چاه ها:
کچالو- جواري- کچالو 1 300 %
تنباکو- جواري – کچالو 1 300 %
علوفه تابستاني – گندم – جواري-گندم 2 200 %
گندم – پنبه- بوره يا بدون بذر– گندم 2 100 %
ساحات للمي :
گندم – گرام 2 100 %
گندم – سارگم + گوارا 2 150 %
گندم – ريپ و شرشم 2 100 %
گندم – ماش – گندم – بوره 2 150 %
گندم – کنجد – گندم – بوره 2 150 %
گندم – بوره – ماش – گندم 2 150 %
آفتاب پرست – گندم – موم پلي 2 150 %
موم پلي – گندم – موم پلي 2 150 %
گندم – بوره – گندم 2 66 %
SUGGESTED READINGS
Shafi Nazir, L. Bashir, and R. Bantel (Eds.). 1994. Crop Production. National Book Foundation, Islamabad, Pakistan.
Arnon, I. 1992. Agriculture in Dry land /Crop Production in Dry Land: Principle and practices. Elsevier. London.
De, G. C. 1990. Fundamentals of Agronomy. Oxford and IBH Pub. Co., Ptv. Ltd. New Delhi.
Martin, J. H., W. H. Leonard, and D. I. Stamp. 1976. Principles of field crop production. Macmillan Pub. Co. Inc, New York, USA.
Sing, S. S. 1988. Principles and practices of Agronomy. 2nd Ed. Kalyani Pub. New Delhi.
Reddy, S.R. 2000. Principles of crop production. Kalyani Pub. New Delhi.
Metcalfe, D.S., and D.M. 1980 Elkins. 1980. Crop Production: Principles and practices. Macmillan Publishing Co., Inc., New York.
REFERENCES
Abdullah, M. 1980. Dry land Farming in Punjab. Government of Punjab, Agriculture. Department, Lahore, Pakistan.
Abdullah, M. 1990. Factors limiting crop growth. Government of Punjab, Agriculture. Department, Lahore, Pakistan.
Abdul Bari, and Paigham Shah (supervisor). 2004. Organic and inorganic management for wheat and its residual effect on subsequent maize. Ph. D. Thesis, NWFP Agricultural University, Peshawar, Pakistan.
Ahmad, S., and M. Saeed. 1995. Weed management for sustainable agriculture. Proceeding 4th all Pakistan Science Conference, University of Agriculture, Faisalabad, Pakistan.
Ahmad, S. I. 1992. Seed certification manual. National Book Foundation, Islamabad.
Amanullah, and Paigham Shah (supervisor). 2004. Physiology, partitioning and yield of maize as affected by plant density, rate and timing of nitrogen application. Ph. D. Thesis, NWFP Agricultural University, Peshawar, Pakistan.
FFC. UD. Fertilizers guide book. Fauji Fertilizers Company Ltd. Marketing Division, Technical Services Department, Lahore, Pakistan.
GOP. 1988. On-farm water management: field manual. Ministry of Food, Agriculture, and Cooperative, Government of Pakistan, Islamabad.
GOP. 1997. Irrigation agronomy manual. Ministry of Food, Agriculture, and Livestock, Government of Pakistan, Islamabad.
Khattak, A. R., and Paigham Shah. 1993. Cereal Crops --- Review constraints and Strategies. NWFP Agricultural University, Peshawar.
Mian, N.I. (Ed.) 1988. NWFP Seed Industry. Proceeding of workshop held at the NWFP Agricultural University, Peshawar, March 19-21, 1988.
NFDC. 1997. Fertilizers recommendations in Pakistan: A pocket guide for extension workers. Government of Pakistan, Islamabad. Planning and Development Division, National Fertilizers Development Center, Islamabad.
NFDC. UD. [Plant food nutrients and use of chemical fertilizers]. (Udru). National Fertilizers Corporation of Pakistan Ltd. National Fertilizers Marketing Ltd. Gulberg, Lahore, Pakistan.
Paigham Shah. 1994. Rabi Cereal Crops. Chapter 11 In Shafi Nazir, E. Bashir, and R. Bantel (Editors) Crop Production. National Book Foundation, Islamabad. pp 232-249.
Paigham Shah 1994. Crop Improvement. In Shafi Nazir, E. Bashir, and R. Bantel (Editors) Crop Production. National Book Foundation, Islamabad. pp 85- 96.
Paigham Shah, A. Munaf, and Himayatullah. 2000. Evaluation of impact study on wheat, chickpea and brassica on farmer’s fields and seed production, distribution and use in NWFP. SDC-IC Natural Resource Management Program.
Paigham Shsah. 2002. Improved wheat crop management strategies for NWFP. Paper presented in a "Seminar on cereal crops" held on May 23, 2002 at the Cereal Crops Research Institute, Pirsabak, Nowshera.
Paigham Shah. 2004. Orientation to Agriculture. Teaching material, Department of Agronomy, NWFP Agricultural Research System
Saleem Khan, Ali. Haider, and Paigham Shah. 1998. Wheat Traveling seminar for food security in the NWFP, from D. I. Khan to Swat/ Hazara, March 31 to April 16, 1998, organized by Wheat section, CCRI, Pirsabak, of the NWFP Agricultural Research System
UOI. 1980. Tillage systems for Illinois. University of Illinois, Urbana-Champaign, USA, College of Agriculture, Cooperative Extension Service, Circular 1172.
UOI. 1981. Harvesting and drying soybeans. University of Illinois, Urbana-Champaign, USA, College of Agriculture, Cooperative Extension Service, Circular 1094.
UOI. 1994. Agronomy handbook. University of Illinois, Urbana-Champaign, USA, College of Agriculture, Department of Agronomy.
Zada, K., and Paigham Shah. 2001. Agricultural development through research on multiple cropping system. Annual Report 2000-01, ISESCO Funded Project, ISESCO, Morocco.
Most frequently used ACRONYMS and Abbreviations
ARS Agriculture Research Station
AZRI Arid Zone Research Institute, Quetta
BM Biomass, dry matter of all parts of the plant
C3 Plants that fix carbon first in 3 carbon organic compounds, 3-PGA
C4 Plants that fix carbon first in 4 carbon organic compounds, PEP
CAM Crasulacean Acid Metabolism
CCRI Cereal Crop Research Institute , Nowshera
CGAIR Consultative Group on International Agricultural Research
CGR Crop growth rate
CIMMYT International Center for Maize and Wheat Improvement, Mexico
CWR Crop water requirement
DAP Diammonium Phosphate
DUS Distinct Uniform and Stable (used for variety)
ET Evapotranspiration
FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy
FUE Fertilizer use efficiency
HYV High yielding variety (ies)
IBGE Institute of Biotechnology and Genetic Engineering, NAU-P
ICARDA International Center for Agriculture Research in Dry Areas, Allepo, Syria
ICRISAT International Center for Research in Semi Arid Tropics, Hyderabad, India
IPGRI International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy
IRRI International Rice Research Institute, the Philippines
ISESCO Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization, Morocco
ISNAR International Service for National Agricultural Research,
IUCN International Union for Conservation of Nature and Natural Resources
JJLH Allah Jalla Jala Lo-ho
MINFAL Ministry of Food, Agriculture, and Livestock
MOP Muraite of potash
NARC National Agricultural Research Center, Islamabad
NAU-P NWFP Agricultural University, Peshawar
NIAB Nuclear Institute for Agriculture and Biology, Faisalabad
NIBGE National Institute for Biotechnology and Genetic Engineering, Faisalabad
NIFA Nuclear Institute for Food and Agriculture, Tarnab Farm, Peshawar
NPK Nitrogen-phosphorus-potassium
NUE Nitrogen use efficiency
NWFP North West Frontier Province
OPV Open pollinated variety
PAR Photosynthetically active radiation
PARC Pakistan Agriculture Research Council, Islamabad
PBG Plant Breeding and Genetics
PBUH Peace be upon him
PEP Phosphoenolpyruvate
RUBISCO Ribulose bisphosphate carboxylase
SAWS Swallallaho alaihe WA sallam
SOP Sulphate of potash
SSP Single supper phosphate
SWT Subhanaho wa taala
TSP Tripple supper phosphate
UNDP United Nations Development Program
VCU Value for Cultivation and Use (used for variety)
WFP World Food Program
WUE Water use efficiency
