آیا موږ دټاکنو لپاره تیاری لرو ؟
محمداجمل هوډمن
د ولسمشرۍ ټاکنې په داسې حال کې را روانې دي، چې افغانان د خپل نوی سیاسي نظام د پایښت لپاره وروستي چانسونه یو په بل پسې له لاسه ورکوي . ډيری افغانان د ټاکنو په اړه په خپلو وړاندوینو کې په اشخاصوفکر کوي. خو خبره د یوه کس یا ډلې نه بلکې د نظام پر سر ده، موږ د داسې یوه هېواد په اړه خبرې کوو، چې وګړو یې ۲۵ کاله له اساسي قانون پرته د ټوپک تر سیوري لاندې ژوند کړی . او وروسته له دې ، چې د نړیوالو په مرسته د اساسي قانون او نظام خاوندان شوي ، دبشري حقونو پرنقض باندې تورنې ډلې او د اداري فساد مافیا یې قانون واکۍ ته نه پریږدي .په داسې یوه حالت څنګه کولای شو راتلونکو ټاکنو ته هیله من اوسو. ؟
په تېرو یوولسو کلونوکې د تنظیمي اسهامو له مخې دواک وېش داسې سیاسي جریان رامنځ ته نکړای شو، چې له پېښو سره اصولي برخورد وکړي. هره هغه ډله او کس چې په یو نه یو ډول یې د واک خوند وڅکه د هرناسم کار په وړاندې ېې چوپتياغوره وبلله او دهمدې سکوت له لامله وه، چې افغانانو د نوي نظام د ټینګښت او سیاسي ثبات لپاره ډېر چانسونه له لاسه ورکړل . پخوانۍ ستونزې نورې هم پېچلې شوې . سیاست او سیاسي بنسټونه د سمون او اصلاح راوستو پر ځای د شخصي ګټو لپاره واک ته درسېدو او په واک کې پاتې کېدو ته استخدام شول. پرټاکنو باندې د خلکو باور ته صدمه ورسېده. د ټاکنو له لارې رامنځ ته شوي بنسټونه د عدالت او برابرۍ په تامین کې پاتې راغلل، په حاکمیت کې د جګړه مارو ډلو پراخ نفوذ د اساسي قانون د تطبیق مخه ونیوله دقومي، قبیلوي او فامیلي تړاوونو پرمټ واک ته رسېدو سیاسي فعالیتونه بې ارزښته کړل . د خلکو دحقونو اتلاف دوام وکړ . ترننه پورې افغانان له یوې خوا دیوې داسې جګړې قربانۍ ګالي، چې لا یې تعریف نه دی موندلی او له بلې خوا د حاکمیت په کړیو کې پراخ فساد د سیاسي نظام مشروعیت او منښت له پوښتنې سره مخ کړی دی.
د بې عدالتیو او بې کفایتیو دوام په خلکو کې د حکومت او حتا نظام مخالفت ته لاره پرانستله. وسله والو مخالفانو په ناراضي او ځورېدلو خلکو کې پلويان پیدا کړل او په دې توګه له جګړې څخه را ټوکېدلي بحران تر ننه پورې دوام وکړ . وسله وال مخالفین د پردیو په لمسون په جګړه کې له هر ډول تاوتریخوالي نه په ګټنې سره ورځ پر ورځ د حکومت د اقتدار لمن ور ټولوي. د هېواد په هیڅ سیمه کې خلک دامنیت او خوندیتوب احساس نه کوي . له همدې لامله را تلونکې ټاکنې له ګڼو ننګونو سره مخامخ دي .
ټاکنې یوه سیاسي پروسه ده موږ د داسې یوه سیاست لپاره چې د خلکو د ګټو د تامین لپاره وشي هیڅ تیاری نلرو، دلته سیاسي دریځونه د دې پرځای چې ملي او فکري وي ، شخصي بڼه لري ، د سیاست او سیاسي هلو ځلو تعریف یوازې داشخاصو ترمنځ په خپل منځي سیالیو کې خلاصه کیږي. ټاکنیز رقابتونه د دې پرځای چې دسیاسي دریځونو ترمنځ د سیالۍ زمینې مساعدې کړي . داشخاصو ترمنځ يې نامشروع رقابت ته لاره هواره کړې .همدې حالت د منظمو سیاسي فعالیتونو او سیاسي جوړښتونو مخه نیولې .
په افغانستان کې سیاست تر بل هرڅه ډير ځپل شوی. ټول افغانان په سیاست کې ملامت دي خو هغه کسان چې تر نورو ډېره تمه ورنه کېده ډير مسوولیت لري . موږ د خپل ځان پر وړاندې ملامت یو . دلته سیاست وال په هر ظلم ، زیاتي ، بې عدالتۍ او فساد سکوت کوي . د خلکو د حقونو د اتلاف او بې عدالتیو نندارچیان پاتې کیږي، خو هرځل چې ټاکنو ته څو میاشتې پاتې شي بیا ټول فعال شي او هر چیرې پټې او ښکاره غونډې کوي . د وفادارۍ ټټر وهي . له بلې خوا په قومونو باندې ویشل شوي افغانستان کې سیاسي اکثریت او سیاسي رهبري نشته ټول نورو ته سترګې په لار دي خپله عمل او اقدام نه کوي، ځوان سیاست وال چې هیوادپال او له فساد نه پاک خلک دي په خپلو کې یو پر بل د بې اعتمادۍ، له غرب نه د راستنو شویو پروفیسورانو او په سیاست کې دناکامو جهادي رهبرانو په بې لارۍ کې بې لارې او بې لوري دي. په تیرو انتخاباتو کې په اشرف غني باندې را ټول شوي ځوانان یو سیاسي قوت جوړیدای شوای خو که ډاکتر اشرف غني احمدزی په خپلو خبرو دریدلی او له ټاکنو وروسته یې دیوه مهذب او ملي اپوزیسیون رهبرۍ ته دوام ورکړی وای او بیرته یې په هغه حاکمیت کې، چې د ده پر وینا فاسد بلل کېده نه وای شریک شوای. ځوان سیاست وال پوهیدل چې ډاکتر صیب اشرف غني احمدزی به بریالی نه شي خو د سیاسي اخلاقو له نظره په بل چا پسې تلل ور ته له وطن سره غداري ښکاریده خو هغه ځوان سیاستوال په نیمه لار کې پریښودل .
ډاکتر صیب احدي چې د افغان ملت له منځه را ووت او بیرته یې دافغان ملت د نامه په حذف سره د ملي کاندید لقب ځان ته ورکړ، د کاندیدانو دنوم لیکنې په وروستۍ ورځ یې نظر بدل شو او په ده باندې راچاپیر افغان ملتیان او نور ملي ګرا ځوانان یې په نیمه لاره کې پریښودل . ډاکتر صیب علي احمد جلالي خو له کاندیدۍ نه دانصراف پر مهال حتا له هغو کسانو سره هم مشوره ونکړه چې د ده لپاره یې میاشتې میاشتې خواري کړې وه . دوی او دوی ته ورته نور شخصیتونه، چې له ډيرو نیمګړتیاوو او ملامتیو سره سره په هغه وخت کې سترګې ور اوښتې د نوي سیاسي ځواک د رامنځ ته کیدو د مخنیوي مسوول دي . دوی له ولسواکۍ سره د ولسواکۍ تر مخالفینو زیاته جفا وکړه . اوس بیا اوازې دي چې دوی هم په ټاکنو کې دکاندیدۍ علاقه مند دي خو ګومان نه کیږي، چې دوی دې په دومره لږ وخت کې خپل له لاسه ورکړی اعتبار بیا ترلاسه کړي . دوی یو ځای کار کولو ته هم نه دي تیار ، هریو یې خپله خبره لري او هر یو یې خپل ځان نسبت بل یوه ته مستحق بولي . هیڅ داسې سیاسي حرکت چې په نسبي توګه دملت په یوه لویه برخه کې سیاسي ملاتړ ولري نشته. داسې یو سیاسي مهذب اپوزیسیون چې په را روانو ټاکنو کې له اوسني حکومت سره د رقابت لپاره اخلاقي جرئت ولري نه لیدل کیږي. په دې توګه موږ د راتلونکو ټاکنو لپاره له سیاسي پلوه هیڅ تیاری نلرو.
ټاکنې یوه سیاسي پروسه ده ،په دې پروسه کې بریالیتوب دهغه چا په برخه وي ، چې سم سیاست یې کړی وي، دخلکوملاتړ یې تر لاسه کړی وي ،اتحاد او اتفاق ولري، خو په موږ کې یو پربل باندې دبې باورۍ ترڅنګ په سیاست او سیاسي فعالیتونو بې باورۍ انګېزه وژلې ده. نو ځکه خو اکثریت افغانان راتلونکو ټاکنو ته د هیلو پرځای اندېښمن دي . داځکه چې خبره د جنګسالارانو او د اداري فساد د مافیا ګوښه کولو باندې ده . دیوه ملي سیاسي منظم حرکت په نشتوالي کې د جنګسالارانو دواکمنۍ دوام تضمین دی .
د افغانستان اساسي قانون ټولو هغو افغانانو ته چې قانوني عمر یې بشپړ کړي وي په ټاکنو کې د ګډون حق ورکړی . د ټاکنو دکمیسیون دنده ده ، چې په ټول هیواد کې ټولو رایه ورکوونکو ته په ټاکنو کې دګډون زمینه مساعده کړي یعنې ټاکنې باید عمومي، سري ، عادلانه او مستقیمې وي . او پایله یې هغه وخت د اکثریت خلکو د ارادې څرګندونه کوي، چې ټول شرایط مساعد وي خو ایا په افغانستان کې ټاکنې دهغو معیارونو له مخې کیږي، چې قانون یې وړاندوینه کړې.؟
د قانون نه تطبیق او دملي شورا له لوري تصویب شویو قوانینو کې پخوانۍ نیمګړتیاوې لاهم پخپل ځای پاتې شوې . په حکومت او ټاکنیزو ادارو کې د قانون د تطبیق اراده کمزورې ده . قوانین د اجراء ضمانت نلري . په قوانینو کې د ټولو ادارو ، کاندیدانو او رایه ورکوونکو دندې نسبتاً واضح شوي خو داسې لارې چارې او تدابیر په پام کې نه دي نیول شوي ، چې له قانون څخه دسرغړونې په صورت کې سرغړونکي مجازات شي او په را تلونکي کې د تخلف مخه ونیول شي . سترې ټاکنیزې سرغړونې چې د ټاکنو په پایلو کې ژور اغیز لرلای شي په لږ اندازه نقدي جریمې او انظباطي تدابیرو سره نه شي تلافي کیدای . د سرغړونو په صورت کې باید قانوني غبرګون څرګند او واضح وي . خو تراوسه پورې په دې برخه کې نافذو قوانینو دې ستونزو ته ځواب نه دی ویلی .
داساسي قانون ۳۳ ماده هر افغان ته حق ورکوي، چې د قانون له حکمونو سره سم رایه ورکړي او یا انتخابي دندو ته کاندید شي ، خو عملاً وینو چې ټولو هغو افغانانو ته چې د رايې ورکولو حق لري په ټاکنو کې د کاندید یا رایه ورکونکي په توګه زمینه مساعده نه ده . په ټاکنو کې ګډون کول او دولس رایه د ولسواکۍ او ملي حاکمیت د اصل بنسټ جوړوي که خلک په ټاکنو کې ګډون نه کوي د دوی خپله ملامتي ده خو که دهغو ستونزو له لامله چې درایې ورکولو مخه نیسی په ټاکنو کې ګډون نه شي کولای د ملامتي حکومت ته وراوړي .
د حکومت اساسي دنده په ټول هیواد کې خلکو ته د ډاډمن ژوند برابرول او دامنیت تامین دی خو داچې اکثریت افغانان د حکومت دکمزورۍ امنیتي او نورو تخنیکي ستونزو په پایله کې خپل اساسي حق چې انتخابول او انتخابیدل دي نه شي اعمالولای دلته ده چې له یوې خوا د ولسواکۍ بحث له پوښتنې سره مخ کیږي او له بلې خوا د ملي حاکمیت اصل نه رعایتیږي ، چې دا حالت د واک او سیاسي حاکمیت مشروعیت زیانمنوي . ځکه چې که له یوې خوا د واک په جوړښت کې د خلکو اراده نه شاملیږي بل لوري ته حاکمیت دهغو خلکو پر وړاندې چې دوی یې په رایه نه دي راغلي د مسوولیت احساس نه کوي . د محرومو خلکو حالت ته نه پاملرنه کیدای شي په نظام او حکومت باندې د هغو باور له منځه یوسي. د حکومت او خلکو ترمنځ فاصلې نورې هم زیاتې او ژورې کړي ، چې دا لرې والی او ناهیلي په راتلونکې کې هم په ټاکنو او نورو سیاسي پروسو کې د خلکو د ګډون مخه نیسي . دقیقاً په افغانستان کې همداسې شوي دي د ولسمشرۍ ، ولسي جرګې او ولایتي شورا ګانو په تیرو ټاکنو کې د امنیتي او تخنیکي ستونزو له امله خلکو ونه شول کولای چې په ټاکنو کې
ګډون وکړي . ولایتي شوراګانې ، ولسي جرګه ، مشرانو جرګه او د ولسمشرۍ دویمه دوره ټاکنې د خلکو په ارادې او خوښه نه وې ، دوی هم خلک له پامه وغورځول او خلکو د محرومیت له وجې هیله له لاسه ورکړه او هغه باور چې واکمني به د خلکو په رایه رامنځ ته کیږي د خلکو به ذهنونو کې ووژل شو نو ځکه خو په راتلونکو ټاکنو کې یوه ستونزه د خلکو بې باوري هم ده . او دابې باوري به په راتلونکو ولسمشریزو ټاکنو کې د خلکو د فعال ګډون پر وړاندې لویه ستونزه وي، خو دا ملامتي نه باید دخلکو وګڼل شي ، افغانانو د ۱۳۸۳ کال په ولسمشریزو او د ۱۳۸۴ کال په پارلماني ټاکنو کې په خپل پراخ ګډون سره وښودله چې له جګړې نه دیوه نوي راوتلي هیواد وګړي هم د ولسواکۍ بریالۍ تجربه کولای شي خو چې ژمن او ریښتیني سیاست وال او رهبران ولري .
له تیرو لسو کلونو را په دې خوا د نوي اساسي قانون په رڼا کې د نوي سیاسي بدلون تر ټولو سترې او تاریخي پېښې د ولسمشرۍ او ولسي جرګې لومړنیو ټاکنو کې دخلکو پراخ ګډون بللای شو خو په ډيرې خواشینۍ سره چې د کمزورې او تنبلې رهبرۍ په لرلوسره افغان حکومت د فاسدو او جنګي ډلو په انحصار کې کېوت د خلکو اساسي حقونه یې نقض کړل د جګړې اور ته یې لمن ووهله .په ولسمشر کرزي پورې چاپیرې زورواکې، مفسدې او جنایت کاره ډلې په حکومت کې له خپل نامحدود واک نه په ګټې اخیستو سره په دې وتوانېدلې، چې د بدلون مخه ونیسي. هغه نظام چې خلکو ورپورې د باور ترڅنګ خپلې هیلې هم تړلې وې، بېرته بې باوره شو. ټاکنې او
