افبال لاهوري د پاکستان د جوړېدو له فکري بنسټګرو څخه ګڼل کېږي. د هغه فکرونو نه یوازې د پاکستان د ایډیالوژۍ بنسټ اېښي، بلکې د یو اسلامي افرا طي (Ideological/Islamic polity) هېواد مفکوره یې هم روښانه کړې.
دلته به د اقبال د فکرونو، نظریو او د پاکستان د جوړښت لپاره د هغه د اډیاوو یو لنډ بحث ولرو:
د دوه ملتونو نظریه (Two Nation Theory):
• اقبال دا نظر وړاندې کړ چې هند دوه ملتونه لري: مسلمانان او هندوان.
• مسلمانان باید خپل ځانته یو خپلواک هېواد ولري، ځکه چې:
o د دوی دین، کلتور، تاریخ، او ارزښتونه د هندوانو سره توپیر لري.
o د اکثریت هندو واکمنۍ کې به د مسلمانانو دیني او فرهنګي ازادۍ له خطر سره مخ شي.
د اسلامي افرا طیت (Islamic Polity) ځانګړتیاوې د اقبال له نظره
الف – د انسان مقام:
• افبال به ویل چې انسان د خدای خلیفه دی او باید خپل ذات وپېژني.
• هغه د ځان پېژندنې (خودي) فلسفه مطرح کړه: یو داسې انسان چې خپل قوت، عزت، او الله ته تسلیمۍ ته وده ورکړي.
افبال او سیاست
د خلافت فکر:
• اقبال د اسلامي خلافت د احیاء پلوی وو.
د مسلم لیګ ملاتړ:
• اقبال د مسلم لیګ ملاتړ وکړ او د محمد علی جناح هڅونه یې وکړه چې د مسلمانانو مشري واخلي.
• هغه به ویل چې جناح د مسلمانانو د سیاسي، مذهبي، او ټولنیزو حقونو لپاره یو صادق او بااصوله رهبر دی.
د دوه ملتونو نظریه او د پاکستان مفکوره
اقبال په ۱۹۳۰م کال کې، د الهمد ښار په وینا کې، د پاکستان تصور وړاندې کړ. هغه وویل چې:
"زه غواړم د هند د مسلمانانو لپاره یو خپلواک هېواد، چیرته چې دوی د قرآن او سنتو پر بنسټ یو اسلامي ژوند پر مخ بوزي."
اقبال دا باور درلود چې مسلمانان او هندوان دوه جلا ملتونه دي، چې د دین، کلتور، تاریخ او ارزښتونو له اړخه بېل دي. مسلمانان نه شي کولای چې د هندو اکثریت تر سیوري لاندې خپل دیني او فرهنګي ارزښتونه وساتي. له همدې امله باید دوی خپل جدا وطن ولري، چې پکې د اسلام اصولو ته پراخه وده ورکړي.
د انګریزانو رول او ستراتیژي د پاکستان د جوړېدو په بهیر کې
د افبال لاهوري مفکوره، چې د مسلمانانو لپاره د یوه اسلامي ریاست غوښتنه کوله، په عملي ډګر کې هغه مهال پياوړې شوه، کله چې د انګریزانو واکمنۍ کمزورې کېده او د هندوستان د تقسیم مسئله مطرح شوه. د پاکستان د جوړېدو تر شا یوازې فکري یا مذهبي عوامل نه وو، بلکې سیاسي، جغرافیایي، او ستراتیژیک عوامل هم ډېر اغېزناک وو چې انګریزان یې مهم لوبغاړي وو.
۱. د انګریزانو "بېل يې کړه او ایل يې کړه" تګلاره (Divide and Rule)
انګریزانو د هند د اداره کولو لپاره له پیله د "بېل يې کړه او اېل يې کړه" پالیسي تعقیب کړه. دوی مذهبي، ژبني او سیمه ییز اختلافات ژور کړل، تر څو یو منظم او متحد مقاومت د دوی پر ضد رامنځته نه شي.
• د مسلمانانو او هندوانو تر منځ تاوتریخوالی زیاتول.
• اقلیتونو ته تش به نوم حقونه ورکول، خو تر شا یې د وېش سیاست پټ وو.
• د هندو اکثریت ویره د مسلمانانو تر منځ خپرول، تر څو هغوی د جلا هېواد غوښتنه وکړي.
۲. د پاکستان پلان – سیاسي حقیقت یا ستراتیژیک لاسوند؟
که څه هم د پاکستان د جوړېدو فکري بنسټ افبال اېښی وو، خو د عملي پلي کېدو پر مهال، انګریزانو هم د خپل نفوذ، ګټو او راتلونکي لپاره یو ډول توازن لټاوه.
برتانوي اهداف:
• د هند وېش سره، انګریزانو هڅه وکړه چې د شوروي اتحاد د پراخېدو مخه ونیسي، او پاکستان ته یې د ستراتیژیکې همکار په سترګه وکتل.
• د مسلم لیګ او جناح له لارې، دوی غوښتل چې د کانګرس د زیاتېدونکي واکمنۍ مخه ونیسي.
• پاکستان به د انګریزانو لپاره یو داسې اسلامي متحد هېواد وي، چې د شوروي خلاف یا د منځني ختیځ پر لور د فشار نقطه جوړېدای شي.
۳. د هند وېش او د پاکستان پیدايښت (1947)
د هند د وېش پروسه چې په ۱۹۴۷ کې وشوه، یو له خورا خونړیو، سیاسي او بشري فاجعو څخه وه. زرګونه خلک ووژل شول او میلیونونه بېکوره شول.
• د وېش پرېکړه د برټش هند له وروستي وایسرای، لارډ ماؤنټبیټن تر مشرۍ لاندې وشوه.
• انګریزان، که څه هم ظاهراً بېطرفه ښکارېدل، خو د وېش پلان یې ډېر ژر عملي کړ، تر څو خپل نفوذ وساتي او له یو اوږدمهاله بحران څخه ځان وژغوري.
۴. د اقبال تصور او د انګریزانو واقعي تقسیم
که د اقبال د پاکستان تصور یو اسلامي افراطي ریاست وو، نو د انګریزانو له نظره دا یو سیاسي او ستراتیژیک توازن وو.
۵. پایله – د اقبال مفکوره او تاریخي واقعیت
په داسې حال کې چې افبال لاهوري د یو مثالي اسلامي ریاست تصور وړاندې کړ، تاریخي واقعیتونه بیا د سیاسي فشارونو، استعمار او خونړیو بدلونونو ښکار شول. انګریزانو د پاکستان د جوړېدو په برخه کې ستراتیژیک رول ولوباوه، خو د اقبال مفکوره لا هم د پاکستان د ایډیالوژۍ بنسټ پاتې ده.
يادوونه:
د کمپیوټري منابعو څخه چاڼ:
د ۲۰۲۹ کال د مۍ ۱۹ مه
سرلوڅ مرادزی