څېړنوال عبدالرحيم بختانى خدمتگار
ولايت کاپيسادر مسير تاريخ
ولايت کاپيساازولايات مرکزی فغانستان بشمار ميرودکه دربين ولايات پنجشير،لغمان ،پروان وکابل موقعيت دارد ،کاپيسااز نظر اداری هم درزمانه های بسيار قديم وهم اززمانه هامعاصر گاهی مربوط به ولايت کابل و گاهى مربوط به ولايت ميشد ،کاپيساازنظر قدامت تاريحی يکی ازجمله ولايات قديم وباستانی افغانستان بشمارمی رود درزمانه های بسيار قديم گاه گاهی به حيث مرکزى اپايتخت افغانستان هم بشماررفته وپادشاهان مقتدرآنزمان درآنجازندگی ميکردند .دراين مقاله کوتاه ولايت کاپيسا را اززمانه های بسيارقديم تاامروزاز روی منابع وماءخذ معتبر تاريخی مطالعه وبررسی مينمايم .
کاپيسا درزمان دولت هخامنشی ها:
درزمان دولت هخامنشی هادرقرن ششم قبل ازميلاد درافغانستان دولت مرکزی ومستقل وجودنداشت وافغانستان توسط حکمرانان محلی اداره ميشد وهمين حکمرانان محلی افغانستان هم امورداخلی هر محل وولايت را کنترول واداره ميکردند وهم درمقابل حملات خارجی مقاومت ودفاع ميکردند .درآنزمان يعنی درقرن ششم قبل ازميلادکه دولت هخامنشی های فارس به اوج خود رسيده بود وپادشاهان قوی ومقتدرجهان را سرکوب نموده وکشورهای شان رامتصرف شده بود،ولايت کاپيسابه حيث يک ولايت محلی افغانستان توسط حکمرانان محلی اداره ميشد.دولت هخامنشی هاباهمان زو روقدرت خودخواست که اين ولايت افغانستان رامتصرف شود.ومانندديگرنقاط جهان آن راتصرف کند.مگرباوجوداينکه درافغانستان دولت مرکزی وجودنداشت وتوسط نيروهای محلی به خصوص مردم کاپيسا نير وهای دولت هخامنشی به سقوط مواجه شد ودراينجاشکست خورد.درمورد اين شکست دولت مقتدرهخامنشی هادرقرن ششم قبل ازميلاددرکاپيسا،مورخ مشهورافغانستان درکتاب معروف خود «افغانستان درمسيرتاريخ »» چنين می نگارد:«کوروش هفتمين پادشاه سلسله هخامنشی هادرقرن ششم قبل ازميلاد،دولت ماراالنهر را ازبين برداشت و دولت ليدی رادراسيای صغيرکه ازدوقرن به اين طرف موجودوقوی بوداز بين برد،متعاقبأ بلاديونانی آسيای صغير را،مثل متصرفات دولت ليدی به ايران الحاق نمود .همچنين کوروش دولت کلده جدیدرامنقرض وسرزمین بین النهرین راجزمتصرفات ایران قرارداد.
کوروش باچنین قدرت متوجه تسخیر باختریان ثروتمندگردید وازسال 545 تا539 قبل ازمیلادبه افغانستا ن که فاقد دولت مرکزی بودجنگ کرد،مردم افغانستان شش سال دربرابر سپاه کوروش جنگیدند،معهذاکوروش ایالات کرمان ،پارتیا،باختر،ستاکیدیا««هزار جات »» سیستان ،بلوچستان وگندهاراراتسخیر ودرکاپیساجنگ های سختی نمود،مگر خودش نیز درسال 529 قبل از ميلاد دريکی از اين جنگ ها کشته شد.
کاپيسا درزمان حکمروايی اسکندرمقدونی :
اسکندرمقدونی پسرفليپ پادشاه مقدونيه يونان بود ،بعد ازمرگ پدرش او درمقدونيه يونان پاچاشد،اسکندرمقدونی درسال 334 قبل ازميلاد بادولت هخامنشی های ايران که درآن زمان ازجمله دولت های مقتدرجهان بودجنگ راآغازنمود.ودرجريان سه جنگ دولت هخامنشی هاراازبين بردوايران رااشغال نمود.اسکندرمقدونی باسپاه قوی خويش درمدت چهارسال توانست که آسيای صغير،مصروايران رابگيردوبعدازآن بفکرتسحيرهندوستان افتادودرقدم اول افغانستان درسرراه اوقرار داشت .
اسکندرمقدونی درسال 330 قبل از ميلا دازايران به افغانستان که فاقددولت مرکزی بود حمله نمودوتوانست که سرزمين افغانستان رااشغال نمايد درافغانستان ولايت کاپيسا يکی ازمراکزمهم اسکندرمقدونی بود،وبرای اسکندرمقدونی اهميت زياد داشت ،علامه پوهاندعبدالحی حبيبى درکتاب ««تاريخ مختصرافغانستان »»خوددرموردداخل شدن اسکندرمقدونی به کاپیسا چنین می نویسند:(...اسکندرمقدونی به فتح وادی کابل وجبال پامیزادی روی نهاد ،ودراوایل زمستان وماه نومبر329 قبل ازمیلادبه کابل رسیدوعازم کاپیساشد وشهراسکندریه قفقازرادرهوپیان حوالی چاریکاربنانهاد) .
کاپیسادرزمان سلطنت یونان وباختری :
بعدازمرگ اسکندرمقدرنی درسال 327 قبل ازمیلاد امپراتوری وسیع اودربین حکمرانان اسکندرمقدرنی تقسیم گردید .میلیوکوش که مقتدرترین آن ها بوددرایران وشام پادشاهی خویش راتشکیل دادودرکوشش این شدکه تمام ساحات فتح شده اسکندرمقدونی رابدست بیاورد. درزمان زمامداری اواین پلان اوعملی نشد.
درزمان حکمرانی انتیوکوش دوم پسر سیلیوکوش یونانی ««دیودوت »»به حیث حکمران باختر مقررگردید،وی می خواست که به واسطه مقرری ««دیودوت»»درباخترودرمجموع درتمام آریاناپلان های خودراتطبیق نماید مگر««دیودوت »»به کمک یونانی های باختری وآزادی خواهان باختر،درسال 250 ق م باختررابه حیث سلطنت مستقل یونان وباختری اعلان نمودخلاصه اینکه ازسال 250 ق م الی 135 ق م دولت یونان و باختری درتمام سرحدات آریانای باستان مسلط گردیدوبه حیث یک دولت نیرومند وقوی عرض وجود نمود.دولت یونان وباختری نه تنهادرآریانا تسلط وحاکمیت داشت بلکه خارج ازسرحدات آریانا طرف شمال تاسغدیانه ،طرف شمال شرق تا سنکیانگ وکاشغرچین وطرف جنوب تا.هندوستان وسعت داشت .
هیلیو کلس یکی ازجمله پادشاهان قوی ومقتدردولت یونان وباختری بوددرزمان حکمرانی ازحملات ساک هااز جانب شمال وحملات پارت ها ازجانب شرق آریاناآغازگردیدواوار مجبور ساختند که به جنوب هندوکش برود.به این ترتیب هلیوکلش آخرین پادشاه یونان وباختری است که درصفحات شمال آریانا ودرزمان همین پادشاه درسال 135 ق م مرکز سلطنت یونان وباختری رااز شمال هندوکش به جنوب هندوکش درکاپیسا منتقل گردید وکاپیسا مرکز دولت یونان وباختری گردید .
ولایت کاپیسا در عهد کوشانیان
یکی ازدوره های مهم تاریخ افغانستان قدیم دوره امپراتوری کوشانی هااست ،که این دوره ازسال 40 ق م آغاز میگردد وتاسال 220 میلادی دوام نمودپادشاهان مقتدری دراین دوره به پادشاهی ر سیده است .دراین دوره وسعت خاک آریانا ازسرحدات طبیعی آن گذشته وتاخاک هندوستان امپراتوری کوشانی هاوسعت داشت .
مقتدرترین پادشاه کوشانی ها عبارت از((کانیشکا))بودکه بین سال های 120و160 میلادی سلطنت کرده است این شخص پایتخت مرکزدولت کوشانی هاراازشمال هندوکش به جنوب هندوکش منتقل ساخت وکاپیسارابه حیث مرکزتابستانی وپشاوررابه حیث مرکززمستانی .
ولایت کاپیسادرزمان معاصر:ولایت کاپیساازجمله ولایات مرکزی افغانستان بشمارمی رودکه درشمال کابل دربین ولایات لغمان ،پروان وپنجشیرموقعیت دارد.ولایت کاپیسادرزمان معاصرگاهی مربوط کابل وگاهی مربوط به ولایت پروان بودوفعلاًبه حیث یک ولایت مستقل شناخته شده است که مرکزآن محمود راقی وولسوالی های آن عبارت ازولسوالی تگاب ،ولسوالی نجراب ،وولسوالی کوهستان ولسوالى کوه بند ولسوالى اله سای ميباشد .
١. مرکز ولایت کاپیساعبارت ازمحمودراقی است دارای 57 قریه ذیل میباشدعاشورخيل عطاوالله خيل هروکسی سفلی .جانان خیل ،خدايار خيل ،خم روبا،داودخیل ،درباخان . دیگر خير ،ده بالی ،ده باباعلی ،رحمان خیل ،رسول خیل ،سربند،سورعل شوخی ،شهباز خیل ،قلعه سیدخان ،سیف الدین خیل ،عبادالله خیل ،علم شیر خیل ،علی خیل ،غازی خیل ،غنی خیل ،قاضی خیل ،قروتک ،قضاق ،قلعچه ،قلعه سفید،قلعه شیرخان ،قلعه ملک ،قول بابر،کاکاخیل ،کالوته ،کوره تاز،محمدعمرخیل،محمودخیل ،مرادخواجه،ملاخیل ،ملازاده خیل ،ملافقیر خیل ،صیاد،سیدمیرخیل ،نظرخیل ،نوآباد ،ولی خیل ،هزاره ،ادوخیل ،هیروکی علیا،یاروخیل ،جامچی ،شاه بازخیل ،قریه کوچی ها،قلعه موضراحمد،چنکگی ،مشوانی ،وشاهی خیل .
٢.بولسوالی تکاب شامل قریه های ذیل میباشد:
ادی زائی ،اکاخیل ،الماس خیل ،باباخیل ،بهادرخیل ،پاینده خیل ،پشه گری ،تپه دارو وملاخیل ،ببرخواجه ،تترخیل ،جالوخیل ،جویباز،حصه اول میاخیل ،حصه دوم میاخیل ،ولی خیل ،ده مخی ،شانی خیل ،سلطان خیل ،لغمانی ،شاطوری ،شاهی خیل ،مشوانی ،شکوت ،شنکی ،صدیق خیل ،سین زائی علیا ،سین زائی سفلی ،صدیق خیل ،عمرخیل ،غازی خان خیل ،غنی خیل ،غنی خیل علیا ،قلعه صالح ،کرم خیل ،کموش ،نالیان ،کوره ،گراخیل ،عزت خیل ،صوفیان ،گنده چشمه ،درم درم ،شلوتی ،لنداخیل ،میره خیل ،نوروزخیل ،عیسی خیل ،خان دوره ،حمزه خیل ،ساقی خیل ،سه پدر،انارجوی ،برونسیان وجنگل .
٣. ولسوالى اله سای شامل سی وسه قریه ذیل میباشد :گلکه خیل ،اوکراچی ،سلطان خیل ،جعفر خیل ،لیچ ،شرکه خیل ،کوچی شرکه خیل ،بهادرخیل ،داران خیل ،صاحب زاده خیل ،دروالی وآهنگران ،راه سنگ شپی ،شادوخیل ،ورناکنداسنگی خیل ،ورناکندا،سنگی خیل ،فاعل چوره خیل ،میراخیل ،چاهی خیل ،سراج ،معصوم خیل ،سرگور،کچا،گونسترخیل ،قلعه اسکین داودخیل ،جرجل ،ادینه خیل ،پوپلام ،الله دوست ،لولوان ،ولی بیگ خیل وکوچی اله سای .
٤. ولسوالی کوهستان شامل هفتادوشش قریه ذیل میباشد:افتابه چی ،پناخیل ،باکوخیل ،غفارخیل ،کرم خیل خم زرگر،پاغچه لالوی زرگر،کانکو ،پفدم ،توغک اشترگرام ،تیشی دره ،شیر خان خیل ،جلدک ،قلندرخان ،جمال آغه ،چشمه معاذالله ،چغچی دشت ،صفت الله ،چشمه الله داد،خم روبا ،دیریشاد ،مرادخواجه ،ده پایک دشت ،ده مظفر،ده بلبل ،ریگ روان ،سنجن ،سنگبیرها،شیرک پیرک،عزت خیل ،کوچه سنگلاخ ،قضاق ،قلعه صحرا،اشترگرام ،دشت .
بالاکوچه ،قلعه نودشت ،قلعچه میر صاحب ،کالوته،کاریزی ،کشکتان ،کله بانان ،تپه کلالان ،تپه ملکان،کهنه ده ،ملاخیل ،غازی جای ،واسع خیل ،ده خم زرگر،خواجه میرخیل ،نبی خیل ،همزالله خیل ،تپه زار ،لطیف خیل ،غلام خیل ،کاشاوه ،ناصرخان خیل ،فقیر خان خیل ،شیر محمد خیل ،عادل شاه خیل ،کرم خان خیل ،صورت بیگ خیل ،قول جمال خم زرگر،موری خم زرگر،قره سیدی ،تاجوخیل ،میرخیل ،پادشاه خیل ،نظام خیل ،کینه خیل ،کهنه قلعه ،ارباب خیل ،شربت خیل ،جارآسیاب ،گل غندی ،اشتر خیل ،قریه لیاده سفلی وقریه لیا ده علیاء .
درولسوالى کوه بنده سی وچهارقریه ذیل میباشد :گیاوه علیا،گیاوه سفلی ،درنامه ،ملکه گر ،تر بت ،خم ،شیرین خیل ،مقابل خیل ،کجو،باکی خیل ،شاوانی ،سرخ ،شامددخیل ، شینه کاخیل ،رحمت خیل ،کوتلی ،ملنگ خیل ،شاواق ،شوفه چی ،چپ دره ،منورخیل ،عرب خیل ،جروخیل ،حاجی خیل ،زرغونات ،ارام کوت ،فلعه میرزا میر،قلعه مشرب ،قلعه عطاخان ،کلالان ،عرب خیل ،غیرت خیل ،سلطان خیل ،نوروز خیل ،وجان خان خیل .
ولسوالی نجراب شامل 139 میباشد :ابراهیم خیل کیکی ،ابراهیم خیل پچقان،ابی خیل ،ارباب خیل ،زرشوی ،اشنودره پته ،لاله خیل ،امبه ،روزاخیل ،آهنگران ،اسکیلی ،بابی خیل ،باخانه ،باقرخیل ،بازید خیل ،باغ امان ،بالا ده ،باباصیاد،(بالا حصار ) ،بدخشی ،لوکاخیل ،یاریاد ،یاسین زائی ،خواجه غار ،خواجه غوث ،داچی خیل ،دلیار ،دوست زنگ خیل ،دوغ آبا د ،دولت خان ،دوقومی ،پیچن ،پشه ئی پچغان ،پشه یی خارج دره ،پندورس ،تاجکان ،تروری ،تو رچیان ،تومان خیل ،جان باباخیل ،صبر فیروز ،جمجوغ ،جولایان ،چورغل ،چهار صفحه ،چاشت کوهی ،چاکنده چوچاخیل ،حاجی خیل ،حسین خان خیل ،حدر خیل افغانیه ،حیدر خیل فرخشاه ،خسروخیل ،دره کلانی ،ده خاکی ،ده قاضی ،ده لاشی ،ده مالو،ده نو ،آب چشمه ،اسکینی دره ،ذکریا خیل ،زنده غین ،سابات ،سرغی ،شفیری ،سلطان شاه خیل ،لوکاخیل ،سیدم خیل ،شجاع خیل ،شریف خیل ،شفیع خیل ،سینمان ،شیرخان خیل ،شیروانی سفلی ،شیروانی علیا،صلاح خیل ،توله ظهیری ،عبدالخیل ،کوره ،علین عمر خیل ،دره ،فرخشاه ،عیار خیل سفلی ،عیارخیل ،علیا،غازی بیگ خیل ،خارج دره ،غازی بیگ خیل ،دره پته ،نچولان ،غندره ،غین پچفان ،نموجان ،نموره ،فرخ شاه خیل ،قرغش ،قلعچه ،قلعه غنی ،قلعه جنجر،قلعه خواجه ،قبادخیل ،کاکاخیل ،کمسار،گیلی ،کل خود،گمان گران ،کمندوک ،کورمه ،گل کوخیل ،گلهین ،لیک لامه ،ماتان ،محمدخان خیل ،مفدور خیل ،ملاغش ،میرخان خیل ،میرخواجه خیل ،قیروزایی ،ملک خیل نامل ،نخ چیچا،نفری ،نلخه ،واقصار ،ویشار،ویهار ،همانون ،هوره ،یاسین خیل ،اسپه خیل ،پچی خیل ،فرض خیل ،نواخان ،کیکیگی ،شاه کاخیل ،سه ده ،تپه احمد بیگ ،دولت خان خیل ،بابرکی خیل ،یحیی خیل ،تورخان ،پشه ده وسوکاخیل .
منابع وماخذ :
_جغرافیه ولایات افغانستا ن .پوهاندغلام جیلانی عارض ،پشاور،1379 هجری شمسی .
_افغانستان درمسیر تاریخ ،میرغلام محمدغبارکابل 1346 هجری شمسی .
_تاریخ مختصرافغانستان ،علامه پوهاندعبدالحی حبیبی ،کابل 1377 هجری شمسی .
_تاریخ افغانستان ،احمدعلی کهزاد،کابل .
_اتلس قریه های افغانستان ،جلداول ،کابل 1353 هجری شمسی .
