څېړنوال عبدالرحيم بختانى خدمتگار :
په پښتنو سيمو کې د بابر پوځي عمليات
بابر د ٩١٨ هـ ق – ١٥١٢م کال د نومبر په دولسمه ( د روژې په درېيمه ) خپل وروستى مقاومتي قوت په ماوراءالنهر کې د لاسه ورکړ او د هغې نه وروسته د آمو له سيند څخه تېر شو او ٢ کاله يې د هندوکش په شمال په کندوز کې تېر کړل او وروسته په ٩٢٠ هـ ق – ١٥١٤م کال د کابل په لور روان شو او تر ٩٢٥ هـ ق کال پورې په کابل کې و او بيا وروسته له کابل څخه د هندوستان پر لور وخوځېد .(١)
له ٩٢٠ هـ ق نه تر ٩٢٥ هـ ق کال پورې بابر کابل ، لغمان ، ننگرهار ، کونړ او ځينې نورو ځايونو ته سفرونه کړي دي او ددې سفرونو په اړه بابر خپل خاطرات او ياداشتونه په (بابرنامه) کې ذکر کړي دي، چې ددې خاطراتو او ياداشتونو ځينې مهم ټکي به دلته ذکر کړم .
د ربيع الاول په اواخرو کې د خداى په فضل وکرم سره د کابل او غزني ولايتونه د جنگ جگړې پرته فتح شوي دي .
د کابل ولايت په څلورم اقليم کې راځي ، په مشرقي خوا کې يې لغمان ، پېښور ، هشنغر او د هند ځينې ولايتونه موقعيت لري او د هغه په غربي برخو کې غرونه دي ، چې په دې غرونو کې غور او ځينې نور ځايونه دي او هزاره قومونه پکې اوسېږي .
د هغه په شمال کې کندوز او اندراب او د هغه په وسطي برخه کې هندوکش او په جنوبي برخه کې بنو او نور ځايونه موقعيت لري او د هغه په جنوب غرب کې يو کوچنى غر پروت دى . چونکه د کابل شاه د هغه غره په څوکه کې وداني جوړه کړې وه ، نو له همدې امله دغه غر د شاه کابل په نوم يادېږي. دا غر د يورين له تنگي څخه پيل کېږي او دده يعقوب په تنگي کې ختمېږي .
هنديانو غير هنديانو ته خراساني ويلې . لکه څنگه چې عربان غېر عربو ته عجم وايي . د هندوستان او خراسان ترمېنځ د وچې له لارې نه دوه بندرونه شته دى ، چې يو يې کابل او بل يې کندهار دى . د کاشغر ، فرغانې ، ترکستان ، سمرقند ، بلخ او بخارا ، حصار او بدخشان کاروانونه کابل ته او د خراسان کاروانونه کندهار ته راتلل . د خراسان او هندوستان ترمېنځ همدغه ولايت د ارتباط ښه واسطه ده ، چې دغه ځاى د سودا خرڅولو ښه ځاى و . که سوداگران خطا يا روم ته هم لاړ شي ، دومره گټه چې هلته کوي ، دلته يې هم کولاي شي ، په هر کال کې اووه ، اته اولس زره آسونه کابل ته راتلل او د هندوستان له لوري تر پېنځلس او شل زرو کورونو کابل ته راتلل او له ځان سره يې هندوستاني مالونه ، مرئيان ، سپين رخت ، قند ، شکر او نبات راوړل . (٢)
د کابل د اقليم په اړه او د کابل د مېوو او باغونو په اړه هم بابر په بابرنامه کې ډېر څه ليکلي دي، چې يوه برخه يې وړاندې کېږي :
( له کابل څخه موږ کولاى شو چې داسې ځاى ته په يوه ورځ کې لاړ شو ، چې هلته بيخي واوره نه ورېږي او په دوو نجومي ساعت کې دغسې ځاى ته تلاى شو ، چې واوره يې نه کمېږئ او که چېري اوړى ډېر گرم وي ، نو واوره يې اوبه کېږي . د سړو او تودو سيمو مېوې د کابل په شاوخوا کې ډېرې پيدا کېږي ، د کابل او د هغه په کليو کې د يخې سيمې مېوې لکه انگور ، انار ، زردالو ، مڼـــــــــــــې ،
ـ
١- ظهير الدين محمد بابر ، ١٩-٢٠ مخونه .
٢- بابر نامه ، ظهير الدين محمد بابر ، دري ترجمه : د شفيقه يارقين ، قلمي نسخه د علومو اکاډمۍ ، ٣١٤ مخ .
بيهي ، امرود ، شفتالو ، سنځلې ، بادام او غوزان ډېر پيدا کېږي . ما د الوبالو نيالگي راوړې وو او دلته مې کېنول ، ښه الوبالو يې وکړه او ښه په زور کې وو . د تودو سيمو مېوې لکه نارنج ، ترنج ، املوک او گني له لمغاناتو ٭ څخه کابل ته راوړل کېږي . جلغوزي له نجر او څخه راوړل کېږي ، د کابل له شاوخوا غرونو څخه ډېر عسل کابل ته راوړل کېږي . د غزني د غرونو له خوا عسل راځي . کابل انگور لري ، چې د آب انگور ٭ په نوم يادېدل او له هغو څخه يې ښه مست شراب جوړول . د خواجه خاوند سعيد غرونو لمنو شراب په تندي کې ډېر مشهور وو . کابل ډېره لطيفه هوا لري ، په دنيا کې بل ځاى نشته ، چې د کابل غوندې ښه هوا ولري . په اوړي کې څوک نشي کولاى ، چې بې له بړستنې ويده شي او په ژمي کې ډېره واوره هم ورېږي ، مگر دومره يخني نه وي . سمرقند او تبريز هم د هوا په ښه والي شهرت لري ، مگر په هغو ځايونو کې يخني زياته وي . د کابل ولايت ډېر ټېنگ دى . د باغيانو ننوتل دغه ښار ته ډېر گران دي . د هندوکش غرونه د کابل او بدخشان ، قندوز او بلخ ترمېنځ واقع شوي دي او له دغو غرونو څخه درې لارې کابل ته راغلي ، درې لارې پنجشير ته راځي . پورته خوا ته يې د خاواک کوتل ، له هغه څخه ښکته د طول کوتل او د ټولو نه ښکته بازارک موقعيت لري . له دې ټولو کوتلونو څخه د طول کوتل ښه دى ، مگر ډېر اوږد دى او له همدې امله ورته د طول کوتل وايي . بازارک د ټولو نه مستقيم دى . طول او بازارک په سراب کې ختمېږي . چونکه د بازارک کوتل د پارندې کلي ته رسېږي ، نو له دې کبله د سراب خلک ورته د پارندي کلي ته رسېږي ، نو له دې کبله د سراب خلک ورته د پارندي کوتل هم وايي : بله لاره د پروان لاره ده ، د لوى کوتل او پروان ترمېنځ بيا اووه نور کوتلونه دي ، له همدې امله يې د (هفت بچه ) په نوم يادوي . دوه لارې د اندراب له لوري راغلي دي او له لوى کوتل سره يو ځاى کېږي او د ( هفت بچه ) سره پروان ته رسيږي . دغه لاره ډېره سخته لاره ده ، درې لارې په غوربند کې واقع شوي دي ، ډېره نژدې لاره پروان ته کوتل راه جديد (يانکي پول ) دى ، چې په وليان او خنجان کې پاى ته رسېږي . بله لاره د فيچاق کوتل دى ، چې د اندراب او سرخاب د اوبو د يوځاى کېدو په ځاى ختمېږي ، دغه ډېره ښه لاره ده .
بله لاره د شېبر تو لاره ده ، چې د اوبو د زياتوالي په وخت کې د شېبر توله کوتل څخه تېرېږي او باميان او سيغان ته رسېږي . په ژمي کې د څلورو نه تر پېنځو مياشتو پورې د شېبر تو کوتل نه پرته نورې ټولې لارې بندې وي .
په کابل کې مختلف قومونه ژوند کوي . په کلو او درو کې ترکان ، ايماق او اعراب ژوند کوي، په ښار او ځينو کلو کې سارت ژوند کوي او په ځينو نورو کلو کې پشه يي ، پراچي ، تاجک ، بره کي او افغانان اوسېږي . د غزني په غرونو کې هزاره گان اوسېږي . ددې په مېنځ کې داسې کسان هم شته ، چې په مغولي ژبه خبرې کوي .
په کابل کې لس دولس ژبو باندې خلک خبرې کوي لکه عربي ، فارسي ، ترکي ، مغولي ، هندي ، افغاني ، پشه يي ، پراچي ، گبري ، بره کي ، لمغاني او نور . په هېڅ ولايت کې دغه مختلف قومونه او مختلفې ژبې نشته . د کابل ولايت څوارلس تومان ٭ لري . په سمرقند او بخارا او د هغه په شاوخوا کې څو کوچني ولايتونه ، چې د يو لوى ولايت تر ادارې لاندې وي ، هغې ته تومان وايي . ) (١)
ـ
٭ لمغاناتو = لغمان .
٭ آب انگور : اب جوش انگور .
٭ تومان – ولسوالۍ .
١- بابر نامه ، دري قلمه نسخه ، ٢٦٥-٢٦٦-٢٦٧ مخونه .
ب : بابر په ننگرهار او کونړ کې :
د لغمان او ننگرهار په ولايتونو کې بابر کوم مشخص او د يادونې وړ جنگونه ، نه دي کړي . دغه ځايونه په ډېرې اسانۍ سره بابر تر خپلې ولکې لاندې راوستي دي . بيا هم که څه خبرې يا واقعات په دغو سيمو کې شوي دي ، هغه په بابرنامه کې ذکر شوي دي . زه به په دې برخه کې د بابر څه خاطرات او ياداشتونه ، چې د دغو سيمو په اړه يې ليکلي دي ، دلته وړاندې کړم :
( د کابل په شرقي برخه کې لمغانات ٭ موقعيت لري ، چې د پېنځه تومان ٭ او دوه بلوکو څخه تشکيل شوى دى .
نېنگنهار ٭ د لغمان يو لوى تومان دى ، چې په ځينو تاريخونو کې د هغه نوم نگرهار هم راغلى دى . د هغه ډېر ښکلى ځاى آدينه پور ٭ دى . د کابل او نينگنهار ترمېنځ لاره سخته او صحب العبوره ده . په دې څلورو ځايونو کې واړه واړه غاښي (کوتلونه) او دوه درې ځايونو کې تنگي هم لري . . . د تودې او سړې سيمې ترمېنځ فاصله د بادام چشمه کوتل دى . د کوتل په هغې برخې کې چې کابل خوا ته پروت دى ، واوره ورېږي او د کوتل هغې غاړې ته چې د لمغاناتو خوا ته پروت دى ، واوره نه ورېږي. په سملاسي توگه چې ددې کوتل څخه ښکته شوې ، سړى يوې بلې نړۍ ته راځي . دلته نوې ونې ، نوي نباتات ، نوي حېوانات او د خلکو رسم او رواج هم بل قسم دى .
نينگنهار نهه رودونه لري ، دلته شولې او غنم ښه کېږي ، نارنج ، ترنج او انار دلته ډېر دي او ښه کېږي . د آدينه پور قلعه په جنوب خوا کې چې د يوې غونډۍ په سر په ٩١٤ هـ ق کال کې يو باغ جوړ کړ، چې د ( باغ انار ) په نوم مشهور شو . دغه باغ د يو رود سره واقع و او دغه رود د باغ او قلعه په منځ کې بهېده او ددې باغ نارنج ، ترنج او انار و ډېر حاصل ورکاوه . په کوم کال کې چې مې پهار خان ته ماتې ورکړه ، لاهور او ديبالپور مې فتح کړل ، د کيلې نيالگي مې له هغه ځاى څخه راوړل او دلته مې کېنول . هغه شنه شوي او په دغه کال کې تر ټولو نه دلته ډېر گني کرل شوي وو ، چې ډېر ښه حاصل يې ورکړ او له هغې څخه يې بدخشان او بخارا ته هم ولېږل . باغ په جگ ځاى کې واقع شوى دى ، په ژمي کې معتدله آب و هوا لري ، د باغ په مېنځ کې يوه کوچنۍ غونډۍ ده ، چې ددې غونډۍ له سره څخه تل ته يوه ژرنده اوبه راځي او د باغ په مېنځ کې تېرېږي . په دې باغ کې د همدې غونډۍ پر سر څلور چمنونه موجود دي . د باغ په جنوب لويديځه برخه کې يو حوض جوړ شوى دى ، چې د هغه څلور خواوې د نارنج د ونو په واسطه احاطه شوي دي . دلته د انار ونې هم شته دى ، د حوض څلور خواوې تکې شنې دي . د باغ اصلي برخه همدغه حوض دى . کله چې نارنج زېړېږي ، نو باغ ډېر ښه او ښکلى معلومېږي . دغه باغ ډېر ښه او ښکلى دى .
د نينگنهار په جنوب کې سپين غر موقعيت لرى ، چې د بنگښ او نينگنهار ترمېنځ سرحد دى . آس والا له هغه څخه تېرېدى نه شي ، نهه رودونه له دې غره څخه سرچينه اخلي واوره يې هېــــــڅ نــــــــــه
ـ
٭ لغمانات : لغمان
٭ تومان : په سمرقند ، بخارا او د هغه په شاوخوا کې په هغه وخت کې څو کوچني ولايتونه چې د يو لىو ولايت تر ادارې لاندې وو ، هغه ته يې تومان ويل .
٭ نېنگنهار : ننگرهار .
٭ آدينه پور = د ننگرهار ولايت پخوانى او لرغونى مرکز ، چې اوس د سرخرود ولسوالي ده .
کمېږي او له دې امله ورته سپين غر وايي . په ښکته سيمو کې واوره هېڅ نه ورېږي ، د غره له سر نه تر لمنو پورې د سهار نه تر رغمې پورې لاره ده . ددې غره په لمنو کې ډېر ښکلي ځايونه شته ، اوبه يې دومره يخې دي ، چې يخ ته هېڅ ضرورت نشته .
د آدينه پور په جنوب کې د سرخرود اوبه بهېږي ، قلا په يو ځاى کې موقعيت لري او د رود خوا ته تقريباً څلوېښت – پنځوس گزه يو غر پروت دى . شمال خوا ته هم د غره يوه ټوټه پرته ده ، قلا ډېره ټينگه او مستحکمه ده . دغه غر د نينگنهار او لمغاناتو ترمېنځ واقع شوى دى . هر وخت چې په کابل کې واوره ورېږي ، ددې غره څوکه هم په واورو پټېږي . د لمغاناتو خلک د همدغې څوکې نه پوهېږي، چې په کابل کې واوره شوې ده . هغه څوک چې د کابل نه لمغان خوا ته د قوروق ساى له لارې نه راشي، نو دوه لارې موجودې دي ، يوه لاره د دېرې له کوتل څخه تېرېږي ، بولان او آب باران شاته پرېږدي او لمغاناتو ته رسېږي . بله لاره د قراتو ، چې د قوروقساى نه ښکته واقع شوې ده او لمغاناتو ته رسېږي. که د نجر او له لارې نه راشي ، د بدر او څخه تېرېږي او قرنگ ريق نه هم تېرېږي او د بادپخ کوتل ته رسېږي . که څه هم نينگنهار د لمغان له پېنځو تومانو څخه دى ، مگر درې تومانو ته يې لمغان وايي . د هغه له درې تومانو څخه يو اليشنگ دى ، چې په شمال کې د هندوکش له غرونو سره يو ځاى شوى دى ، مضبوط او له واورې څخه ډک غرونه لري . دغه ټول غرونه د کافرستان په ساحه کې راځي . د کافرستان ميل اليشنگ ته نژدې واقع شوى دى او د الشنگ سيند هم له دغه ميل څخه سرچينه نيسي . د مهترلام مزار ، چې د حضرت نوح (ع) پېغمبر پلار و ، د اليشنگ په تومان کې دى ، چې ځينې تاريخونو ورته ( لک لمکان ) ليکلى دى . لکه چې ډېر ليدل کېږي ددې سيمې خلک (کاف) (غين) تلفظ کوي ، نو د همدې امله يې دغه ولايت ته ( لمغان ) ويلى دى .
د لمغان بل تومان الينگار دى . کافرستان الينگار ته نژدې . موقعيت لري . د الينگار سيند له همدغه ځايه څخه سرچينه اخلي . دغه دواړه سيندونه له اليشنگ او الينگار د تومانو څخه تېرېږي او بيا سره گډېږي . کله چې له مندراوړ څخه تېر شي ، لږ ښکته بيا له آب باران سره يو ځاى کېږي .
دره نور د لمغان يو بلوک دى ، ددې ځاى قلا په يوه دره کې د غونډۍ پر سر جوړه شوې او د هغې له دواړو خواوو څخه سيند بهېږي . نارنج او ترنج او د گرمو سيمو ميوې لکه خرما هم لري . د دواړو سيندونو غاړې ، چې د قلا له دواړو خواوو څخه تيرېږي ، په ونو پټې دي ، دغه ونې زياتره د املوکو ونې دي . دغه مېوې ته ځينې ترکان (قراييميش ) وايي . دغه مېوه يواځې په دره نور کې کېږي او په بل ځاى کې نه موندل کېږي . دغه ځاى انگور هم لري ، چې د انگورو تاک د ونو سرونو ته خېژي . په لمغاناتو کې د دره نور شراب ډېر شهرت لري . دوه قسمه شراب لري ، چې يو يې داره ناشي او بل يې د سوهان ناشي په نومونو يادېږي . اره ناشي زېړ رنگ لري او نسبت سوهان ناشي ته با کيفيته دي . سوهان ناشي سور رنگ لري ، مگر ددې دواړو قسمو شرابونو کيفيت نسبت دې شهرت ته نه رسېږي. په پورته درو کې بېزوگانې هم پيدا کېږي او په ښکته درو کې د هندوستان په لور هم بېزوگانې پيدا کېږي . دغو خلکو په پخوا وختونو کې خوگان هم ساتل ، مگر زموږ په وختونو کې يې دغه کار پرېښود.
د لمغان بل تومان کونړ او نور گل دى . دغه تومانونه د لمغاناتو نه بېل پراته دي او کافرستان يې په مېنځ کې يو سرحدي ولايت دى . که څه هم لوېوالى يې د لمغاناتو د نورو تومانونو په شان دى ، مگر له دې امله چې دوى لږ مال لري او لږه جزيه ورکوي ، دومره اهميت نه لري .
د چغانسراى اوبه د شمال شرق له خوا له کافرستان څخه تېرېږي او بيا د کامې په بلوک کې له آب باران سره يو ځاى کېږي . مير سيد علي همداني رح د سياحت نه وروسته له کونړ څخه په پورته سيمو کې وفات شوى و او د هغه مريدانو د هغه جسد ختلان ته وړى و او د هغه د وفات کېدو په ځاى مزار جوړ شوى دى . کله چې ما په ٩٢٥ هـ ق کال کې چغانسراى تصرف کړ ، د دغه زيارت طواف مې وکړ . دغه ځاى نارنج ، ترنج او وريجې ډېرې لري او تند شرابونه له کافرستان څخه راوړي .
بل بلوک چغانسراى دى ، چې دا اصلاً يو کلى دى ، د کافرستان په پيل کې موقعيت لري . اگر چه ددې ځاى خلک مسلمانان دي ، مگر ددې لپاره چې له کافرانو سره يو ځاى ژوند کوي ، د هغوى رسم و رواج پرځاى کوي . لوى سيند چې د چغانسراى په نوم شهرت لري ، د چغانسراى د شمال شرق او د باجوړ تر شاتېرېږي او د غرب له خوا نه وړوکى سيند د پېچ په نوم له کافرستان څخه راځي او له دغو اوبو سره يو ځاى کېږي چغانسراى تند او زېړ رنگه شراب لري ، چې د دره نور له شرابو سره مقايسه کېدى شي . چغانسراى انگور او باغونه ، نه لري . دې سيمې ته اوبه د پورتني کافرستان او د پېچ له کافرستان څخه راځي . هغه وخت چې مې چغانسراى تصرف کړ ، د پېچ کافران د دوى د مرستې لپاره راغلي وو . شراب په دغو ځايونو کې دومره رواج لري ، چې هر کافر د شرابو يو خيگ په غاړه اچولى و او د اوبو پرځاى يې څښل .
که څه هم کامه بېل ځاى نه دى اوبه نينگنهار پورې مربوط دى ، مگر هغې ته هم بلوک وايي .) (١)
ج : بابر په باجوړ کې :
د بابر او له لشکر کشي دده په وينا د دوشنبې په ورځ (٩٢٥ هـ ق د محرم مياشت – ١٥١٩م د جنوري درېيمه ) د جندول ( د کونړ درې ) څخه د باجوړ له لور ته وه . د باجوړ قلا په دې وخت کې د افغان د لا زاکو د قبيلې د محلي امراتو د حکمرانۍ مرکز و بابر د دلازاکو يو معتبر شخصيت باجوړ ته ولېږه ، چې د بابر اطاعت وکړي او د باجوړ قلا ورته وسپاري . مگر د باجوړ حکمران د بابر دغه فرمان ونه مانه ، نو له همدې امله د بابر قواو د محرم په څلورمه د پنجشنبې په ورځ د باجوړ په قلا باندې يرغل پيل کړ . په دې جنگ کې د بابر د لښکرو يوې وسله والې ډلې د استاد علي قلي په مشرۍ څو تنه باجوړيان ووژل او ورپسې د محرم په نهمه د جمعې په ورځ دغه قلا په داسې حال کې فتح شوه ، چې درې زره باجوړيان ووژل شول او ډېر يې اسيران شول او د وژل شويو خلکو له سرونو څخه يې د يوې غونډۍ د پاسه مناره جوړه کړه . (٢)
په باجوړ باندې د بابر د حملې په اړه د ( پښتانه د تاريخ په رڼا کې ) اثر کې هم يو څه راغلي دي، چې په دې برخه کې د هغې يو څو برخې وړاندې کيږي :
( د ١٥١٨ نه تر ١٥١٩م په ژمي کې بابر د يوسفزو په مهم روان شو . بابر اول د باجوړ نيت معلوم کړو . په باجوړ کې د جباري قبيلې يو رئيس سلطان حيدر علي د باجوړ حکمران و د حملې نه اول بابر يو دله زاک پښتنو د سفير په ډول سلطان حيدر علي ته ولېږو او د هغه نه يې د قلا د حواله کولو مطالبه وکړه . ولې سلطان حيدر علي د جنگ نه بغېر د قلا حواله کولو ته اماده نشو . چانـــــــچه بابر د
ـ
١- بابرنامه ، دري خطي نسخه ، ٢٦٧،٢٦٨،٢٦٩،٢٧٠ مخونه .
٢- ظهير الدين محمد بابر ، ٣١ مخ .
باجوړ په قلاه حمله وکړه . دغه وخت له بابر سره آتشينه وسله هم وه او دقلا د نيولو نور آلات يې هم لرل. غرض د بابر مسلح او منظم پوځ د باجوړ په قلا حمله وکړه . د قلا دننه محصور باجوړيانو له دوى سره ښه مقابله وکړه ، ليکن د بابر آتشينې وسلې په مخکې د دوى جرات بې کاره ثابت شو . قريباً درې زره باجوړيان ووژل شول . په دې برخه کې بابر وايي : ( د باجوړ خلق بيخي بې دينه وو ، د اسلام د نوم نه هم ناخبر وو ، ځکه موږ هغوى قتل عام کړل او آل و عيال مو قيديان کړل . بيا زه د قلا ، د معاينې په غرض قلا ته وردننه شوم . دا ولايت ما خواجه کلان ته ورکړو . )
حقيقت دا دى ، چې د باجوړ قلا خو نه مضبوطه او نه ډېره لويه ، ولې د باجوړ خلکو نه آتشينې وسلې ليدلې وې او نه ورسره وې ، په دې وجه هغوى بې حساب ووژل شول . د (کرشې) په مقام چى شو ايرانيانو کوم قتل عام کړى و ، په هغې د بابر زړه ته ډېر درد رسېدلى و . ولې افسوس دى ، چې په باجوړ کې ددې خلکو بې درېغه قتل بابر ته هېڅ صدمه ونه رسېدله ) (١)
٭ ٭ ٭
د : بابر په سوات کې :
بابر د ٩٢٥ هـ ق کال د محرم په ١٤ مه د يکشنبې په ورځ د باجوړ حکمراني خواجه کلان ته تسليم کړه او د يوسفزي افغانانو د اېلولو لپاره يې د سوات خوا ته حرکت وکړ . په دې وخت کې په سوات ويس سواتى حاکم و او ددې ځاى د يوسفزيو رئيس شاه منصور د ملک سليمان شاه زوى و .
سلطان علاءالدين سواتى ، چې ددې ځاى مشهور سړى و ، د بابر اطاعت يې وکړ او په دې صورت بابر وکړاى شول ، چې د يوسفزو قبايل چې د هندوستان په لاره پراته وو ، د خپل ځان تابع کړل. بابر د يوسفزو د ځمکې په سوق الجيشي اهميت ښه پوهېده ، نو له همدې امله يې غوښتل ، چې له دوى سره خپلوۍ اړيکې ولري . په دې برخه کې يې د سبگتگين د سلطان محمد د پلار له روش نه پيروي وکړه ، نو د شاه منصور له لور بي بي مبارکي سره يې واده وکړ . په دې ترتيب بابر د يوسفزو قبايلو يوه برخه ، چې د هندوستان په لاره پرته وه او سکندر مقدوني هم په دې لاره باندې تېر شوى و ، ځانته رانژدې کړه او نور افغانان يې د جگړې په زور ځان ته تابع کړل . (٢)
په سوات باندې د بابر د حملې په اړه بابر پخپله داسې ليکي :
( د جمعې په ورځ په يوسفزو پښتنو د حملې په غرض د سوات په لاره کوچ وشو ( غالباً په هغه ځاى کې کېمپ ولگولو په کوم ځاى کې چې د باجوړ او جندول سيندونه يو ځاى کېږي) دلته ملک شاه منصور چې د ملک سليمان شاه زوى او په دولت خواهانو کې شامل و ، حاضر شو او ډېره خوندوره او د نشې نه ډکه مزيداره شيريني يې د تحقې په ډول پېش کړه . ددې نه يو حصه ما وخوړله ، يوه حصه مې طغايې ته او دويمه حصه مې عبدالله کتاب دار ته ورکړه . په دې کې داسې نيشه يي څيزونه وو ، چې د ماښام نه پس چې اميران د مشورې په غرض جمع شول ، نو زه د خېمې نه بهر نه شوم تلى . يوه عجيبه نشه وه ، څه زمانه پس ما درې واړه حصې خوړلې وې ، نو بيا به هم دومره نه وم نشه شوى . موږ لا په دې علاقه کې وو ، چې تر گېنټو گېنټو واوره وورېدله . داسې به شايد چې کله نا کله کېدل ، ځکه چې تمامي خلک په دې حېران وو . د سلطان اويس سوادي (سواتي) په مشوره ددې علاقې د
ـ
١- پښتانه د تاريخ په رڼا کې ، ٤١٠ مخ .
٢- ظهير الدين محمد بابر ، ٢١-٢٢ مخونه .
خلکو نه څلور زره خرواره وريجې د لښکر لپاره وغوښتل شوې او ددې د وصولولو لپاره مې سلطان او يس ولېږلو . دې ځنگلي او غرڅنو خلکو دومره محصول چرته نه وو ورکړى . د يوسفزي قوم د بهترۍ په خاطر ما د خپل خېرخواه ملک شاه منصور لور غوښتلې وه . هغه د خپل قام د لوري نه د وکيل په ډول راغلى و . موږ لا په دې پړاو کې وو ، چې ددې جينۍ د يوسفزو له خراج سره د راتلو خبر راورسېدو. ماښام موږ د شراب نوشۍ مجلس وکړ ، چې په هغې کې مو سلطان اويس هم شامل کړو او له هغه سره مو پټه جرگه وکړه . ددې ځاى نه موږ کوچ وکړو او چې وړاندې لاړو ، نو د شاه منصور کشر ورور ملک طاوس خان خپله ورېره مخکيني پړاو ته ورسوله . دا مېرمن د باجوړ قلا ته ولېږلى شوه . (١)
له اميرانو او دله زاکو سردارانو سره مو مصلحت وکړو . سلا په دې راغله ، چې کال په ختمېدو دى او کاشتکارانو خپل فصلونه اوچت کړي دي . په دې ورځو کې د سواد (سوات) په کڅۍ کې که وردننه شوو نو لښکر به د غلې د نشتوالي نه په کړاوو شي . ښه به دا وي ، چې د سوات په سيند پورې شو او د دره موري په ميدانونو کې په آبادو يوسفزو چپاو وکړو . ولې دا حمله دې په يخنۍ کې نه وي، بلکې مخکې کال به د فصل د تيارېدو په وخت کې د دوى خبر واخلو . )
لکه مخکې مو چې وويل ، د بابر ددې ياداشتونو نه د يوسفزو او د بابر د تعلقاتو د روايتي افسانې ترمېنځه څه ناڅه تعلق څرگندېږي . د يوسفزو د وکيل (ملک شاه منصور) په مخکې د بابر په نشه کې بېخوده کېدل ، د بي بي مبارکې د خپلې قبيلې له خراج سره راتلل ، بيا په دې قبيلې باندې د حملې التوا او ددې نه پس په يوسفزو باندې حمله نه کول داسې خبرې دي ، چې د بابر او ددې قبيلې ترمنځه د مفاهمت غمازي کوي او دا څرگنده ده ، چې د مفاهمت په دې کوشش کې به د بي بي مبارکې لويه برخه وه . د يوسفزو په دې مهم کې لکه څرنگه چې د واقعاتو نه څرگنده ده ، دله زاک پښتانه به د يوسفزو د تاخت معامله په ملک کې پرېوته ، نو دله زاکو بابر ته په مومندو باندې د حملې مشوره ورکړه . (٢)
د بابر او يوسفزو ترمنځ ډېر ژور تعلق وو ، دا تعلق د بابر د وينا نه هم څرگندېږي او د يوسفزو خپل روايات هم ددې مرسته کوي . د يوسفزو رواياتو مطابق : هر کله چې بابر کابل فتح کړو ، نو په لومړي سر کې بابر په يوسفزو ډېر مهربان و ، خو دله زاکو چې د يوسفزو قديمي دښمنانان وو ، دبابر په زړه کې د يوسفزو په اړه شکوک او شبهات پيدا کړل او هغه د يوسفزو سردار ملک احمد د وژلو اراده وکړه . ولې ملک احمد هم ددې نه خبر و . ملک يو هوښيار سړى و ، کوم وخت چې هغه د بابر په خدمت کې حاضر شو ، نو بابر په تخت ناست و . ملک احمد د تعظيم په ځاى کولو نه پس خپله سينه بربنډه کړه ، چې هسې نه چې د پادشاه غشى خطا لاړ شي ، بل څوک پرې ولگي . په دې خبره باندې بابر ډېر خوشحاله شو او د هغه نه يې يو څو تپوسونه وکړل ، چې په هغې کې يو دا و ، چې سکندر څه رنگ سړى و ؟ ملک احمد وويل ، چې هغه ژوندون بخښونکى دى ، ځکه چې زما ژوند به ماته بېرته راکړي . ددې په ځواب کې بابر دا وويل ، چې ضرور داسې نه وي . بيا پادشاه په ملک احمد ډېر مهربان شو او هغه يې ځان سره خلوت ته بوتلو او شراب نوشي يې پيل کړه . بابر په نشه کې مست شو
ـ
١- بي بي مبارکه د اکبر تر زمانې ژوندۍ وه او ددې څه اولاد نه و شوى . په مغول بيکانو کې دا مېرمن د ( افغان بيگم) په نامه مشهوره وه .
٢- پښتانه د تاريخ په رڼا کې ، ٤١١-٤١٢ مخونه .
او گډا يې شروع کړه . ملک احمد په فارسي ښه پوهېدلو ، د هغه سازيانو ساز شروع کړو . بابر چې په گډا ډېر ستړى شو ، نو ملک احمد ته يې وويل ، چې راوړه اوس زما انعام . بابر درې ځله د احمد نه انعام وغوښتو او هر ځل به ملک احمد هغه ته يوه اشرفۍ ورکوله . ددې نه پس ملک احمد په خوشحالۍ او روغ جوړ خپل قوم ته واپس راغى ، خو بيا بابر د يوسفزو په سيمه حمله وکړه ٭ د هغوى فصلونه يې تالا کړل ، خو د يوسفزو سنگر ( قلا ) يې فتح نه کړى شوه . ددې نه پس د قلا د استحکام د جاج اخيستلو په غرض بابر د فقيرۍ په جامه کې د خپل کېمپ نه راووتلو او د (موري غره ) ته راغى، چې په دغه غره باندې يوسفزو خپل سنگر جوړ کړى وو . بابر د فقير په ډول هورې لاړ . هلته هغه يوه خېمه کې د ملک شاه منصور لور ( بي بي مبارکه ) وليدله . بي بي مبارکه چې فقير وليدلو ، نو د وينځې په لاس يې څه ډوډئ او غوښه فقير ته د خيرات په ډول ولېږله . بابر پوښتنه وکړه ، چې دا چا درکړې ده ؟ وينځې ورله وويل ، چې ( بي بي مبارکې ) . وينځې دا هم وويل ، چې هغه مخامخ په خېمه کې ناسته ده . بابر چې هغه وليدله ، نو د هغې ښاېست ته هک حېران پاتې شو . ددې نه پس بابر راروان شو او په لار کې يې هغه ډوډۍ او پخه کړې غوښه د يوې گټې لاندې پټ کړه ، چې بابر خپل کېمپ ته راغى ، نو ډېر پرېشان و ، اخر ملک احمد ته يې خط وليکه او د خپل ځان لپاره يې د بي بي مبارکې خواست وکړ ، خو ملک احمد دې خبرې ته نه تيارېده . هغه دا ويل ، چې ددې نه مخکې د بابر په تره الغ بيگ او په خان ميرزا لاغري يوسفزۍ جينکۍ واده شوې وې ، خو د هغه نتيجه يې د قام د بربادۍ نه پرته بل څه ونه وتله ، نو هغه بابر ته منکر شو ، چې د واده جوگه جينۍ هډو موږ کره شته نه. ددې په ځواب کې بابر هغه ټول واقعات وليکل او د ثبوت په توگه يې د يوې گتې د لاندې د هغه ډوډئ او غوښې د پټولو واقعه هم وليکله .
خو ملک احمد او شاه منصور بيا هم دې خبرې ته تيار نه و ، اخر د ټولې قبيلې جرگه غونډه شوه. په جرگه کې ټولو مشرانو دا خبره غوره کړه ، چې هر کله ددې نه وړاندې هم لوڼه خوېندې مغولو ته ورکړى شوي دي ، نو اوس د بي بي مبارکې په ورکولو کې انکار او د پادشاه دښمني اخيستل به د ټولې قبيلې لپاره د نقصان لامل وگرځي . په دې خبره ملک احمد وويل ، چې که ستاسو په خيال د قبيلې بهتري په دې کې وي ، نو داسې دې وي .
بابر ته چې د رضامندۍ خبر ورسېد ، نو هغه ډېر خوشحاله شو ، يو لوى جشن يې جوړ کړو او د ناوې لپاره يې قيمتي تحفې ولېږلې ، چې په هغو کې يوه توره هم وه . په بل لور ملک احمد او ملک شاه منصور د بي بي مبارکې سره د (تالاشي) نه هم وړاندې راغلل . دلته شاهي محافظان د استقبال لپاره موجود وو . بي بي مبارکه د خپلې ذاتي ( روضي ) او د وينځونو کرانو په ملگرتيا کې شاهي کېمپ ته لاړه . د کېمپ په منځ کې يوه لويه خېمه وه ، ناوې هغې ته ورسول شوه . په دغه ورځ او بله ورځ د بابر د اميرانو مېرمنې د هغې ملاقات ته راغلې ، خو بي بي مبارکې د هغوى په لور څه توجه ونه کړه او هغوى دا ويل ، چې جينۍ بېشکه چې ډېره ښکلې ده ، خو له موږ سره يې په ښه رنگ سلوک ونه کړ ، کېداى شي په دې کې به څه راز پټ وي .
ـ
٭ د اخوند دروېزه د وينا مطابق ددې حملې وجه دا وه ، چې ملک احمد په دويم ځل د بابر سلام ته په کابل کې د حاضرېدو په انکار کړى و او په خپل ځاى يې ملک شاه منصور لېږلى و . ولې بابر په دې خبره خپه شو او يوسفزو ته يې د سزا ورکولو اراده وکړه .
بي بي مبارکې خپلو وينځو نو کرانو ته ويلي وو ، چې د بادشاه راتلو خيال دې ساتي او نوکرانو هغې ته اطلاع ورکړه ، چې پادشاه د جمعې لمانځه ته روان دى . د لمانځه نه پس يې بيا اطلاع ورکړه ، چې بادشاه ستا خېمې ته روان دى . بي بي مبارکې سمدستي له تخت څخه ښکته شوه او لاس په نامه په قالينې ودرېده ، چې پادشاه خيمې ته رادننه شو نو هغې په ډېر ادب د پادشاه تعظيم وکړو . بادشاه د هغې ښاېست ته حېران شو ، بيا په تخت کېناستو او ويې ويل : زما پښتنې مېرمنې ! راشه زما خوا کې کېنه .
بي بي مبارکې تعظيم وکړو ، خو وړاندې نه شوه . بل ځل بيا بادشاه هغې ته د کېناستلو وويل. دا ځل بي بي مبارکې له مخ څخه نقاب لرې کړو او ويې ويل ، چې که اجازت وي نو څه عرض کول غواړم ! پادشاه اجازت ورکړو . بي بي مبارکې وويل ، چې بادشاه دې دا فرض کړي ، چې ټول يوسفزى قام زما په لمن کې راغونډ شوى دى ، زما په خاطر دې بادشاه د هغوى قصور معاف کړي . بابر وويل، چې ما د يوسفزو ټول قصورونه ستا په خاطر معاف کړل او هغوى مې ستا په جولۍ کې واچول . ددې نه پس زما په زړه کې د يوسفزو لپاره هېڅ خېرى نشته . بي بي مبارکې بيا تعظيم وکړو او بادشاه هغه له ځان سره په تخت کېنوله ، چې د مازيگر د لمانځه وخت شو ، نو بادشاه د لمانځه اراده وکړه . بي بي مبارکه سمدستي د تخت نه کوزه شوه او بيا يې د بادشاه پېزار د هغه وړاندې راوړو . بادشاه پيزار واچولو ، نو ډېر خوشحاله شو او ويې ويل ، چې دا چلونه به ضرور تاته ملک احمد ښوولي وي .
د بابر او بي بي مبارکې د عشق او محبت داستان د حقيقت نه خالي نه معلومېږي . بي بي مبارکه د بابر په حرم کې داخله وه او د هغه په مشورو کې يې څه برخه هم لرله . دا سمه ده ، چې بابر په خپل تحرير کې د خپلو مېرمنو په اړه د عزت و احترام نه زياتي له هغوى سره د خپل عشق و محبت او ارادت نه دى څرگند کړى . که څه هم د بي بي مبارکې په اړه د بابر د بيان نه دا معلومېږي ، چې دا رشته په سياسي اغراضو شوې وه ، خو ددې باوجود بابر چې د کوم قسم طبيعت خاوند و ، د هغې په رڼا کې دا ويل حقيقت ته نژدې معلومېږي ، چې ددې رشتې وجه د سياسي اغراضو علاوه عشق و محبت هم وه .
د بابر لومړۍ ښځه شهزادگۍ عايشه سلطان وه . دغه وخت بابر د اوولو کالو زلمى و ، خو دبابر دا ازدواجي زندگي کاميابه نه وه . ددې يو لامل خو د بابر په طبيعت کې د حد نه زياته د شرم ماده وه او بله دا چې د شهزادگۍ عايشه سلطان هم له بابر سره مينه نه وه . همدا لامل و ، چې بابر به په ورځو ورځو خپل حرم ته نه تلو . په دې اړه پخپله وايي : زه به حرم ته کله کله په لسمه او کله کله په شلمه ورځ تلم ، بلکې دا بنديز دومره زيات شو ، چې زه به خپلې مور مياشت ، څلوېښت ورځو وروسته په ديکو ديکو حرم ته لېږلم . د هغه د خپلې ښځې نه د بي توجهۍ يوه دا هم وه ، چې د ټولو مغولو او ترکو په شان په دغه زمانه کې د بابر هم له يوه هلک سره مينه پيدا شوې وه . دا هلک (بابرى) نومېده . ورو ورو دا مينه د لېونتوب حد ته ورسېدله ، ټوله ورځ او شپه به د هغه په ياد کې سرگردانه پروت و . بابر وايي:
( ددې نه وړاندې هېچا سره زما مينه داسې نه وه پيدا شوې . د زمانې ناسازو ماته د عشق و محبت د افسانو د اورېدلو موقع هم نه وه پيدا کړې . په هغو ورځو کې چې ما کوم شعرونه ليکلي دي، په هغو کې د يو شعر نه دا معلومېږي ، چې زه څومره خوار و ذليل عاشق وم . (بابرى) چې به زما کمرې ته راغلو، نو ما به د شرم نه له هغه سره سترگې نه شوې مخامخ کولى . په هغو شعرونو کې يو شعر دا دى :
چې محبوب مې په نظر شي زه د شرم شمه خولې
خلک گوري زما لور ته زه هوري شم نه دلـــــې ٭
د لېونتوب د جذباتو په دې سېلاب کې به زه سرتور سر ، پښې ابله په لارو کوڅو او بازارونو کې گرځېدلم . کله به په مېرو او غرونو سر شوم ، نه مې د خپل عزت څه پروا وه او نه راسره د دوستانو ، خپلو خپلوانو او د ملاقاتيانو د عزت څه خيال و . ورو ورو د بابر دا لېونتوب خو ختم شو ، خو د ښځو په اړه يې د هغه په طبيعت کې بې پروايي او بې توجهي پيدا کړه . (١)
له بابر سره د يوسفزو د خپلوۍ په اړه د څېړنيار محمد نعيم سالارزي په هغه مقاله کې ، چې ( د يوسفزو او بابر په روابطو کې د شېخ ملي برخه ) تر سرليک لاندې د کابل مجلې د ١٣٥٥ کال د زمري د مياشتې په گڼه کې په مفصله توگه څېړل شوې ده . دلته ددې مقالې يوه برخه ، چې له بابر سره د يوسفزو د خپلوۍ په اړه ده ، وړاندې کېږي :
( بابر چې د يوسفزو د خپلوالو او ايلولو په پلان کې پاتې راغى ، نو د يوسفزو او نورو خښي خېلو ملگرتيا ته يې تلوسه زياته شوه ، چې د همدې غرض په پوره کولو کې په دې ډول بريالى شو . بابر د مهوري غره او د يوسفزو د دفاعي څرنگوالي معلومولو لپاره ځان په بدله جامه ور ورساوه . دلته داسې پېښه شوه چې ورځ د لوى اختر وه ، نو په دې ورځ د ملک سليمان يوسفزو زوى ( شاه منصور) قرباني کړې وه . د همدې قربانې په وخت بابر هم ور برابر شو . د شاه منصور کور ته مخامخ بابر او ملگري ېي د قلندرۍ او ملنگۍ په جامو کې کېناستل ، نو په دې وخت کې د شاه منصور لور (بي بي مبارکه ) له دروازې همدغه ملنگان وليدل . د همدوى په شمېر يې په پاستو کې غوښې ونغښتلې او د خپل سړي په لاس يې ورواستولې . بابر له همدې سړي څخه پوښتنه وکړه ، چې دا ډوډۍ ورته چا رالېږلې ده ؟ د ډوډۍ وړونکي ورته وويل ، چې دا د شاه منصور لور بي بي مبارکې رالېږلې او په مخامخ وره ( دروازه ) کې ناسته ده .
وايي چې بابر دروازې ته وکتل ( دا يې وليدله او خوښه يې شوه ) بابر له دې سړي نه د بي بي مبارکې په اړه پوره پوښتنې وکړې او ددې ټول صفات يې ځانته معلوم کړل .
بابر چې د بي بي مبارکې او صاف ( ښکلا ، عقل او هوښياري ) واورېدل ، نو له همدې ځايه يې خپل تاکتيک بدل کړ او خپل استوگنځي ته روان شو او پاستي يې د شاه منصور کور ته نژدې په يو ځاى کې کېښودل او لويه تيگه (تيږه) يې ورباندې واړوله . بابر چې خپل ځاى ته ورسېد ، ملک احمد شاه منصور ته يې فرمان وليکه ، چې د بي بي مبارکې خپلوي ورسره وکړي ، خو ملک احمد سروپ انکار وکړ ، چې دوى کره داسې ښځه نشته ، مگر بابر ورته د پاستو د ايښودلو ځاى او نښه ورکړه، چې بي بي مبارکه يې په خپلو سترگو ليدلې وه .
ملک احمد چې سړي ولېږل د بابر د پاستو نښه سمه او رښتيانۍ وه . سره له دې هم ملک احمد
ــ
٭ شوم شرمنده هرگز يار خود را در نظر بينم .
رفيقان سوى من بينند و من سوى ديگر بينم.
١- پښتانه د تاريخ په رڼا کې ، ٤٠٦-٤٠٧-٤٠٨-٤٠٩ مخونه .
بابر سره له خپلوۍ کولو څخه انکار وکړ او خپلو خلکو ته يې داسې وويل : ( ميرزا الغ بيگ وژلي يو زموږ او د دوى ترمېنځ څه نسبت شاه دى ) . مگر نورو عزيزانو ورته د خپلوۍ سلا او مشوره ورکوله . لکه چې په دې اړه تواريخ حافظ رحمت خاني کې داسې بيان راغلى دى : باري پس له هغه شېخ ملي او ملک قره وغېره ملکانو او عيانو ورته وويل ، چې له بادشاهانو سره سرتېره او درشتي په کار نه ده ، دا د امير تيمور لمسى دى او د تاسې شان شوکت هم ورته معلوم دى او بله دا چې تاسې هر کله د قام نگاهبانان ياستئ ، قام مو ساتلى دى ، دا گوزار هم له دې ملا وساتئ . دا رخنه په بي بي مبارکه بنده کړئ، چې خوله يې رانه وخېژي . اخر ملک احمد د قام خبره ومنله ، راضي شو . اما منصور وويل ، چې د بادشاهانو جهيزونه ، اسبابونه د واده گران دي ، زه يې توان نه لرم . تومن ورته وويل ، چې اسباب دې کل په موږه ، موږ به سره زرجمع کړو ، شرم ابرو به دې موږ په ځاى کړو ، دا چار زموږ هر چا سره ده . اخر شاه منصور هم راضي شو ، بي بي مبارکه يې پادشاه ته منصوبه کړله .
د بي بي مبارکې د خپلوۍ په اړه اوږد تفصيل په تواريخ حافظ رحمت خاني او نورو تاريخي کتابونو کې راغلى دى . لنډه دا چې خپل قام بي بي مبارکه په شان او شوکت بابر ته ور واده کړه او په دې ډول يې سملاسي بلا (بابر) له ځانه دفع کړه . د بي بي مبارکې په خپلوۍ سره يوسفزي د بابر خپلوان شول ، د خپلوۍ د کېدو په مسئله کې شېخ ملي فعاله برخه درلوده ، ځکه چې ملک احمد د شېخ ملي له مشورې پرته هېڅ کار نه کاوه او له کوچنيوالي همزولي ملگري وو او د قومي قدرت په وخت کې يې مشاور حيثيت درلود . همدا شان په اکثره چارو به يې له ده څخه پوښتنه کوله يانې په يوه سلا به يې سياسي او اجتماعي کارونو ته ملا تړله ، نو په همدې لړ کې شېخ ملي ملک احمد ته د بابر د خپلوۍ خوښه او مشوره ورکړه . همدې مصلحت او اقدام ډېر سياسي اړخونه لرل ، چې ځينې خوا يې ممکن سنجول شوي وي او ځينې خوا يې شايد نه وي سنجول شوي .
د بابر او يوسفزو خپلوي دوه غټ او مهم اړخونه لري ، يو د يوسفزو په گه ته او بل د بابر په گټه .
الف: د يوسفزو په گټه :
١- شېخ ملي د گورگانيانو بې رحمي او ظلمونه په سترگو ليدلي وو او د بابر د تره (الغ بيگ) عام قتل خو يې غوښتل ، چې د بابر له شره د خپل قوم غوږونه ارام کاندي ، نو ځکه يې ملک احمد ته د بي بي مبارکې د ورکولو مشوره ورکړه .
٢- د بابر له سياسي سلوک څخه معلومېږي ، چې له يوسفزو سره يې د چل لاره نيولې وه . دوى يو څه سياسي اسانتياوې او امتيازونه ورکړي وو ، چې تر يوې اندازې د يوسفزو په ظاهري گه ته تمامېدل. د دوى په داخلي چارو کې يې چندان غم غرض نه کاوه ، آزاد او خپلواک يې پرېښودل .
٣- شېخ ملي هم غوښتل ، چې په همدغو ظاهري دوستانه شراېطو کې وکولاى شي د خپل دوتر اصول په ډېره بيړه او تېزۍ سره تطبيق کاندي ، نو په دې ترتيب به د خښي خېلو او غورياخېلو پښتنو لپاره د استوگنې ځايونه ، د کروندې ځمکې او څړځايونه تر خپلو ټاکلو اصولو لاندې ور وټاکي او په بي غمۍ سره به خپل پروگرامونه بې له دې ، چې د بابر له خوا پرې فشار راشي ، پرمخ بوځي .
٤- په دې خپلوۍ کې شېخ ملي د لرې پښتو نخوا د خښي خېلو نهايي گټې په نظر کې نيولې وې، خو بابر هم د وخت هوښيار و ، ده هم ځان غولولى نه و او د خپلي امپراتورۍ د جوړولو او پراخولو اساسي گټې يې په نظر کې ساتلې وې . څه رښتيا خويې د يوسفزو او نورو پښتنو سره د زړه مينه او خاصه علاقه نه لرله .
ب: د بي بي مبارکې په خپلوۍ کې د پښتنو تاوان او د بابر گټه :
١- شېخ ملي او يوسفزو ته خو په يوې خپلوۍ سره الغ بيگ ښه ورمعلوم شوى و ، نو دا ځل يې بيا هم د خپلوۍ زړه ورنژدې کړ . په دې ډول پښتنو د بې ځايه اعتماد او خوشباورۍ عمل تکرار کړ . له بلې خوا د پښتنو او گورگانيانو زړونه يوځاى کېدل ناشوني برېښېدل ، ځکه چې دواړه په کلتور ، ژبه او نژاد کې جلا جلا خلک وو ، نو د دوى توافق او ملي منافع د يو بل پرتاوان وې . په دې لوبه کې زياته گټه د بابر په برخه شوه او لږه د پښتنو .
٢- يوسفزو خو د بابر له شره خپل غوږونه بې غمه او ارام کړل ، خو بل پلو ته يې په هند کې د خپلو پښتنو وروڼو قوي پايې او ستنې ولړزولې او گورگاني بلا ( بابر ) يې د ابراهيم لودي د حکومت د زوال لپاره ورخوشې کړ ، چې د پښتنو قوي او غښتلى دولت يې په هند کې ورتس نس کړ ، ځکه چې په همدې يرغل کې يوسفزي هم له بابر سره ملگري وو . بابر چې په بې غمه زړه هند ته ورننووت، نو په هند کې د پښتنو نه سياسي ژوند تر هغو اوربلېده ، تر څو چې سوري شېرشاه د همايون خوله ، له خاورو ډکه او د پښتنو شمله يې په تاريخ کې بېرته اوچته کړه .
که د شېخ ملي او ملک احمد د مشرۍ په موجوديت کې يوسفزو او نورو خښي خېلو او دلا زاکو پښتنو بابر ته د هند لاره پرانيستې نه واى ، نو بابر ته له دې ازغنې سيمې تېرېدل او هند ته رسېدل څه د ټوکو ، ساده او اسانه خبره نه وه . که سره له دې بيا هم د همدې وخت شراېط خصوصاً د يوسفزو په اړه وڅېړل شي ، نو شېخ ملي ډېر گرم او ملامت نه دى ، ځکه چې له يوې خوا يوسفزي په سياسي او اقتصادي لحاظ کمزوري وو او له بلې خوا گورگانيانو ورته د دښمنۍ سترگې برندې کړې وې او د زورگيرۍ تورې يې چولې . په خپله پښتانه خو د بې اتفاقۍ په لمبو کې سوځېدل . له بابر سره په خپلوۍ يوسفزو او نورو خښي خېلو ځانونه تر يوې اندازې ارام او بې غمه کړل او خپل پروگرامونه ، پلانونه، د شېخ ملي د ځمکو وېش او اصول يې تطبيق او پرمخ بوتلل ، خو په بدل کې بابر خپل هدف او غرض په ښه توگه ترسره کړ .
په دې سياسي منډو ترړو او هلو ځلو کې دواړه خواوو ځانونه بريالي ښودل ، خو د بابر د گټې پله پر يوسفزو درنه ښکاري . په هر حال اوس به په دې وغږېږو ، چې بابر څنگه او څومره د ټولو پښتنو او په تېره د يوسفزو خوا خوږى يا دوست و او که نه ؟ .
په دې کې ځينې مورخين او ليکوال بابر ته د مهربانۍ په سترگه گوري او دده د دوستۍ او خواخوږۍ پله ښه وردرنوي . که تاريخ مطالعه او د بابر اعمال د پښتنو په برخه کې سم وتلل شي، نو نتيجه بل ډول راوځي .
که د هند تر نيولو وروسته د مخه د بابر پاليسي او يرغلونه او د زورگيرۍ قدمونه د پښتنو په خاوره د دوى په سيمو کې وڅېړل شي ، نو دده مهرباني ، پېرزوينې ، لورېينې په څرگندو الفاظو سره ليدلاى شو ، چې د پښتنو له سرونو يې منارونه ودرول ، په باجوړ کې يې ٣٠٠٠ خلک ووژل ، په پېښور ، کوهاټ ، بنگښو او هنگو يې څنگه لوټ مار گډ کړ او د دوى په سرونو يې څه وکړل ؟ څه وخت چې هند ته ورسېد ، په زرگونو خلکو يې څه ونه کړل او د ابراهيم لودي زرگونه لښکريان يې څه کړل ؟ بابر چې هر څه کول د خپل ځان او خپلو عزيزانو د گټې او بقا لپاره يې کول ، نه دا چې د پښتنو خوږمن و او نه د هند له پښتنو سره يې مهرباني کوله ، بلکې د پښتنو د سياسي ، اقتصادي او ملي گټو پر ضد يې قدمونه اخيستل ، نو که د خپل بحث ټولې خبرې پخوړ کړو ، دا پايله لاسته راځي :
شېخ ملي او ملک احمد شراېطو مجبور کړي وو ، چې له بابر سره تر يو وخته گوتې ماتې نه کړي او په همدغو شراېطو کې چې ظاهري بڼه يې سوله او دوستي وه ، خپل سياسي ، اجتماعي او اقتصادي موقف په ښه توگه تثبيت کاندي ، ځکه چې د شېخ ملي ظهور او د بابر راپاڅېدل او امپراتورۍ ته رسېدل په تاريخي او سياسي لحاظ په گډو شراېطو روان و .
همدغه د شېخ ملي قدم و ، چې د بابر وروستي برياليتوب په لاره کې موثر ثابت شو . بابر خو د خپل وخت سياسي چال باز و او د پښتو نخوا پښتانه يې ځانته ماېل کړل او د دوى په مټ پراخ هند ته ورسېد ، چې د همدغې برياليتوب موثره وسيله د بي بي مبارکې خپلوي شوه . که څه هم په دې د?
