څېړنوال عبدالرحيم بختانى خدمتگار
حدود العالم من المشرق الى المغرب
حدود العالم من المشرق الى المغرب يک کتاب جغرافيائى است که نام مؤلف آن معلوم نيست . اين کتاب بسال ٣٧٢هـ ق – ٩٨٢ميلادى تاليف گرديده . اين کتاب به امير ابو الحارث محمد بن احمد از خانواده فريغونى که در گوزگان حکمروايى داشت اهدا شده ( ١ ) .
پيش از اينکه در مورد جزئيات کتاب حدود العالم معلومات مفصل داده شود . لازم است تا در مورد موقعيت جغرافيايى ولايت گوزگان ، و درمورد خانواده فريغونى و حاکمان اين خانواده و روابط شان با دولت هاى همجوار ، و وضعيت علمى و فرهنگى اين خانواده معلومات مختصر ارايه گردد :
ولايت گوزگان به مناطق سر پل و ميمنه موجود اطلاق ميشد . در قرن دهم ميلادى سلسله مستقلى از خاندان فريغون در گوزگانان حکومت مينمودند . تخت شاهى يا مرکز اين حکومت گاهى شبرغان و گاهى ميمنه بود ( ٢ ) .
خانواده فريغونى در عصر سامانيان و غزنويان در گوزگانان حکرانى داشتند و روابط دوستى را با هر دو خانواده سلطنت حفظ ميکردند و شاهان صلح دوست، علم پرور و دانشمند بودند . سرحد حکومت شان شمالاً درياى آمو و جنوباً غرجستان ، غور و تالقان تا حوالى زمينداور و هيرمند بود . خانواده فريغونيان شاهان محلى شمال غربى افغانستان بودند ( ٣ ) .
با دربار گوزگانان و خاندان فريغون ادباء و مورخان و شاعران نامى پيوستگى داشتند که از آن جمله بديع الزمان همدانى متوفى سال ٣٩٨ هـ ق صاحب مقامات و ابوالفتح بستى و شاعر معروف عربى و فارسى متوفى حدود ٤٠٠ هـ ق ، و ابوبکر محمد بن عباس خوارزمى متوفى ٣٨٣ هـ ق صاحب مفاتيح العلوم و مؤلف نا معلوم حدود العالم حدود ٣٧٢ هـ ق ، و ابونصر محمد بن عبدالجبار العتبى متوفى ٤٢٧ هـ ق نويسنده تاريخ يمينى اند ( ٤ ) .
در قرون اوليه اسلامى ، جوزجان (( گوزگان )) داراى حکومت نيمه مستقل محلى بنام (( آل فريغون )) بود که تحت حمايت دولت ساسانى و باز دولت غزنوى قرار داشت ، امير احمد بن فريغون موسس اين سلسله در سال ٨٩٧م حمايت امير اسماعيل بن احمد سامانى را پذيرفت ، پسر ش ابو الحارث محمد با امير نوح بن منصور سامانى در سال ٩٧٥روابط خويشاوندى بر قرار کرد و جغرافياى مشهور حدود العالم در سال ٩٨٢ هـ ق بنام همين شخص تاليف گرديده است ( ٥ ) .
ابو الفضل گل پايلگانى که افتخار کشف نسخه قلمى حدود العالم را دارد از طرف ( تومانسکى ) مشغول کشف و جستجوى رساله تاريخى الغ بيک بود . از اطلاعاتيکه راجع به اثر بعدى داريم ميتوانيم که کشف آن فايده علمى زيادى نداشت . اما وقتى گل پايلگانى ميخواست رساله تاريخى الغ بيگ را پيدا کند ، اثر ديگرى را کشف کرد که تا آنوقت مردم از آن خبر نداشتند و در فهرست ها نام آن ذکر نشده بود . معلوم شد اين کتاب ارزش بزرگ علمى دارد . در نسخه قلمى حدود العالم نام مولف ذکر نشده . اما به تاريخ تدوين کتاب اشاره کرده اند . مولف تاليف اين کتاب را به سال ٣٧٢ هـ ق شروع ميکند ( ٦ ) .
اين نسخه قلمى مشتمل است بر ٣٩ ورق ٢٨ ×١٨سانتى متر ، در حاليکه اندازه متن با حاشيه جدول شده به ٢٠ ×١٣سانتى متر ميرسد . هر صفحه آن ٢٣ سطر بسيار مرتب است که به خط نسخ ثلث نوشته شده است .
نسخه بطور کلى خوب نگاه دارى شده است . ورق هاى ٢٨ و ٢٩ اندکى صدمه ديده ، قسمت پائينى صفحه ٣٩ پاره شده . کتاب از ورق اول ب شروع ميشود . در صفحه اول ورق اول نام کتاب ، عنوان کتاب واشعارى آمده . اين اشعار به کتاب مربوط نيست . اشعارى هم بقلم ديگرى در آن جا نوشته شده . اين اشعار نيز به اصل کتاب تعلق ندارد . حدود العالم قسمتى از مجموعه اى است که تمام او راق آن به همين يک اندازه ٢٨×١٨ سانتى متر است و آن مشتمل است بر :
الف – رساله جغرافيائى جهان نامه .
ب – رساله کوچکى در موسقى .
ج – حدود العالم .
د – دايرة المعارف معروف جامع العلوم .
کشف و انتشار حدود العالم .
مستشرق روسى تومانسکى شايد از بارتولد ، که آنوقت ها اوايل اشتغال او بۀ کار هاى علمى بود ، از اهميت اثر از دست رفته الغ بيگ (( الس اربعه )) شنيد و بۀ کمک دوستان ايرانى خود به سراغ آن افتاد . اهميت بخارا به حيث بازار نسخ نادر در سال ١٩٠٠ ميلادى وقتى هيئت هاى به آنجا ، از طرف اکادمى روس اعزام شد درک گرديد . تومانسکى در سفر هاى اتفاقى خود به بخارا از مرد بهائى دانشمند سمرقند مرزا ابوالفضل گل پايلگانى استفاده ميکرد ، ديرى نگذشت که ابولفضل پايلگانى طى نامه مورخ ٢ ربيع الثانى ١٣١٠ هـ ق – ٢٥ اکتوبر ١٨٩٢ ميلادى اينطور نوشت : (( هنگام توقف خودم در بخارا سعى کردم ((الس اربعه )) را بيابم ، ولى اين سعى من بجاى نکشيد ، اما مجموعه قديمى خوبى را يافتم که شامل چهار رساله ميباشد از آنجمله محتويات رساله اول آن مطالب جغرافيائى است که مقدمه نقشه اى بوده . جزو دوم که ٩٤٣ سال قبل تاليف و ٨٠٨ سال قبل استنساخ گرديده نيز کتاب جغرافيه است و نام شهر هاى را ذکر ميکند که فعلاً نا معلوم است . جزو سوم رساله مختصر در موسيقى . جزو جهارم جامع العلوم امام فخر رازى است )) ( ٧ ) .
در اين قسمت چند سطر از متن اصلى حدود العالم من المشرق الى المغرب را که در مورد زمان تاليف اين کتاب و محتويات اين کتاب بيان شده ذکر مينمايم : (( باليمن و السعاده سپاس خداى تواناى جاويد را آفريننده جهان و کشاينده کار ها و رهنماينده بندگان خويشرا بدانش هاى گوناگون و درود بسيار بر محمد ( ص ) و همه پيغمبران بفرخى و پيروزى و نيک اخترى امير السيد الملک العادل ابى الحرث محمد بن احمد مولى امير المؤمنين اطال الله بقاه و سعادت روزگار وى آغاز کرديم اين کتاب را اندر صفت زمين در سال سيصد و هفتادو دو از هجرت پيغمبر صلوات الله عليه و پيدا کرديم اندر وى صفت زمين و نهادوى و مقدار آبادانى و ويرانى وى و پيدا کرديم همه ناحيتهاء زمين و پادشائيهاء وى ، آنچ معروف است ، با حال هر قومى کاندر ناحيتهاء مختلف اند و رسم هاء ملوک ايشان چنانک اندرين روزگار ما هست . . . . )) ( ٨ ) .
در قسمت ديگر متن اصلى کتاب حدود العالم در مورد حدود ما ورالنهر چنين تذکر بعمل آمده است : (( حدود ما ورالنهر ناحيتهاييست پراگنده بعضى بر مشرق ماورالنهر است و بعضى بر مغرب وى است اما انک اندر مشرق ماورالنهر است مشرق وى حدود تبتست و هندوستان و جنوب وى حدود خراسانست و مغرب وى حدود جغانيان است و شمال وى حدود سر و شنست از ماورا النهر )) .
منابع او ماخذ
(١)- حدود العالم من المشرق الى المغرب با مقدمه بار تولد و حواشى و تعليقات مينورسکى = ترجمه مير حسين شاه ، پوهنتون کابل ، ١٣٤٢ هـ ش ، ( صفحه الف ) .
(٢)- جغرافياى تاريخى افغانستان ، مير غلام محمد غبار ، بنگاه انتشارات ميونده پشاور ، ١٣٨٣ هـ ش ، ( ص ٣٩ ) .
(٣)- تاريخ مختصر افغانستان ، پوهاند عبدالحى حبيبى ، دانش کتابخانه ، پشاور ، ١٣٧٧ هـ ش (ص ١٢٨ ) .
(٤)- جغرافياى تاريخى افغانستان ، پوهاند عبدالحى حبيبى ، بنگاه انتشارات ميوند ، کابل ، ١٣٨٢ هـ ش ، ( ص ٧ ) .
(٥)- افغانستان در مسير تاريخ ، مير غلام محمد غبار ، دولتى مطبعه کابل ، ١٣٤٦ هـ ش (ص١٠٥)
(٦)- حدود العالم من المشرق الى المغرب ، از مقدمه بار تولد ، ( ص ٣ ) .
(٧)- اثر فوق ، قسمتى از مقدمه مينورسکى بر حدود العالم ، ( ص الف – ب ) .
(٨)- اثر فوق ، ( ورق اول صفحه دوم ) .
