د لوی، مهربان او بخښونکي خدای په نامه

چند قطبی شدن نظم جهانی ( قسمت اول )

شريف بهاند 07.04.2007 03:00
نویسنده: شریف بهاند
 نفت اشک شیطانی است،که ما را به ویرانه ها رهنمایی می نماید.
 پریس الفونڅو
 وزیر سابقۀ نفت ونزویلا
 آغاز سخن:
 همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تغییر و تحولات در نظم جهانی نیز رونما گردید. اضلاع متحده از ویرانه های جنگ سرد، به برکت منابع اقتصادی، سیاسی و نظامی خود منحیث یگانه ابر قدرت جهانی سر بر آورد. سایر کشور های غربی نیز اضلاع متحده را حاکم مهربان و مدافع دموکراسی لیبرال، حقوق بشر، آزادی سیاسی، اقتصادی و حلال مشکلات جهانی میدانستند. از همین جهت اروپا پس از وقایع یازده سپتمبر ۲۰۰۱ "همبستگی نامحدود" خود را از این کشور اعلام نمودند. بالمقابل اضلاع متحدۀ امریکا به بهانۀ مبارزه با تروریزم بین المللی هر ندای مخالفی را در هر نقطه ای از جهان به هر وسیله ممکن خاصتاً وسایل نظامی بشدت سرکوب نموده، تا هژمونی خود را بر سایر کشور های جهان تحمیل نماید. دانشمند فرانسوی امانویل تود Emmanuel Todd به همین ارتباط مینویسد: اضلاع متحدۀ امریکا "اقدامات تنبیهی خود را در هر نقطه ای از کرۀ خاکی ما و هر زمانیکه خواسته باشد، به نام مبارزه با القاعده توجیه میکند. دادن وزنه به تروریزم تا حد یک نیروی جهانی، سراسر سیارۀ ما را به حالت جنگی در أورده و به آن وجهۀ قانونی میدهد" (Emmanuel, 2004, S. 15-16 Todd,). هدف اساسی اضلاع متحدۀ امریکا از تطبیق چنین سیاست:
 • اولاً: حفظ هژمونی مستقیم و یا غیر مستقیم یا به عباره دیگر، فرمانروائی این کشور بر تمام جهان است. در ستراتیژی امنیت ملی اضلاع متحدۀ امریکا„NNS“ (The National Security Strategy of the USA ) آمده است، که: "د تاریخ په بهیر کې د لومړی ځل له پاره د نړۍ هیڅ یوه برخه، ان په سویلی قطب کې هم نشته، چې د متحدو ایالتونو د سیمه ییزې قوماندانۍ تر قومندې لاندې نه وي. همدا واقعیت د دې ښکارندوی دئ، چې واشنگټن له سړې جگړې وروسته ځان د نړۍ د یوازینی پاتی شوی ځواک په توگه گڼي" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 40)؛
 • ثانیاً: جلوگیری از ایجاد هر نوع ائتلاف منطقوی و جهانی یا به عبارۀ دیگر بوجود آمدن رقبای احتمالی، که ممکن سلطۀ امریکا بر جهان را به مخاطره اندازد. پس ضرور است تا: "ولسمشر [باید] په پام کې ولری، هیڅ یوه بهرنی ځواک ته اجازه ور نه کړي، هغه ستره برترې، چې متحدو ایالتونو له سړې جگړې وروسته پر هغې بریالي شوي، ترلاسه کړي" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 40)؛
 • ثالثاً: کنترول بر مناطق کلیدی یا حیاتی جهان، خاصتاً منابع نفت وگاز و سایر منابع طبیعی. به گفتۀ یورگین واگنر : در سیاست امریکا مناطق کلیدی علاوه بر دولت های همجوار رقبای بالقوه، " ... کلیدې سیمې هغه هیوادونه دي، چې دوي لا تر اوسه د تیلو پاتې زیرمې په خپل واک کې لري" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 49). زیرا در حال حاضر از یک طرف تقاضا برای نفت رو به افزایش است و از جانب دیگر بروز تنگناهای تأمین نفتی آشکارتر میشود. پس " د تیلو پر پاتي زیرمو کنترول د واشنگټن له پاره ځکه ځانگړی ارزښت لري، چې د دغه هیواد د تیلو پاتې زیرمې هم مخ په خلاصیدو دي او په کال ۲۰۲۰ کې د دغه هیواد د تیلو لگښت څه نا څه اویا په سلو کې باید له وارداتو څخه سمبال شي" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 50).
 دلایل فوق، یعنی تقاضای روز افزون به انرژی، تنگناهای نفتی، اتمام ذخایر نفتی داخلی امریکا و سایر عوامل باعث شده، تا تأمین مواد اولیه خاصتاً انرژی با قیمت ارزان، که یک شرط اساسی برای رونق اقتصادي تلقی میگردد، در مرکز سیاست خارجی اضلاع متحدۀ امریکا قرار گیرد. از همین جهت، طوریکه یورگین واگنر مینویسد:"د نوي امپریالیستي سیاست له پاره د انرژۍ سمبالښت یوه بنسټیزه انگیزه ده. د تیلو زیرمې، د هغو بیه، د یورو او ډالرو تر منځه سیالې د متحدو ایالتونو د جگړه ییزو پلانونو د درک کولو له پاره په حقیقت کې له بنسټیزو مفاهیمو څخه گڼل کیږي" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 49).
 علاوه بر اضلاع متحدۀ امریکا، سایر کشور ها مانند چین، هند نیز نظر به انکشاف کنونی اقتصادي شان در آینده نزدیک به طور فزاینده به واردات نفت و گاز وابسته خواهند شد. این شواهد نشان دهندۀ آن است، که درگیری مسلحانه و رقابت بر سر منابع باقیمانده مواد طبیعی به ویژه نفت، گاز، کولتان Coltan و یورانیوم ... و غیره هنوز هم شدت خواهند یافت.
 همین حالا هم هر جا که خبر از جنگ، قتل عام و برخورد های مسلحانه است، آنجا منابع مواد خام و انرژی وجود دارد و این منابع نفتی نظر به گفتۀ دانیل یرگین: " نفت نقطۀ بود[وحالا هم است] که سیاست خارجی، تلاش های اقتصادي، امنیت بین المللی و منافع متصدیان بر سر آن به توافق رسیدند" (Yergin, Daniel, 1991, S. 519). نظر به این ارزش انرژی، امریکایي ها نه خواستندبه تماشا بنیشنند، تا کشور های رقیب به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر منابع نفتی جهان تسلط یابند. بناً دولت اضلاع متحدۀ امریکا منحیث یگانه ابر قدرت جهان، در تلاش شد، با استفاده از برتری سیاسی و نظامی خود، تا حد ممکن منابع باقی مانده انرژی و سایر مواد اولیه را تحت سلطه خود در آورد. دانشمند اطریشی، هانس کرونبرگر Hans Kronberger در اثرش به نام " خون در راه نفت" مینویسد: "تا وقتیکه اقتصاد جهانی وابسته به نفت و گاز است، تا همان زمان دلیلی برای جنگ در بطن نظام ها وجود دارد. با موجودیت سه منطقۀ بحرانی، یعنی خلیج فارس، افریقا و اطراف بحیرۀ کسپین، هزارۀ سوم در حالی آغاز میشود که آثار نا خوش آیند زورگویی قدرت ها، هر لحظه میتواند عواقبی وخیم و غیر قابل پیش بینی در بر داشته باشد" ( Kronberger, Hans, 1998, S. 84 ).
 اما ما حتی از دهۀ اخیر قرن بیست به اینطرف شاهد چندین این نوع جنگ ویرانگر و خانمانسوز بودیم. که در پیش پرده اغلب از جنگهای قبیلوی، مبارزه با تروریزم، جلوگیری از تجارت مواد مخدره و یا استحکام دولت های دیموکراتیک صحبت میشود، اما در عقب پرده کنسرن های چند ملیتی کشور های صنعتی قرار دارند. طور مثال با جنگ یوگوسلاویا، خط السیر پایپ لاین های نفت گاز از شمال افریقا ( الجزایر و لیبیا) و کشور های اطراف بحیرۀ کسپین به اروپا تضمین گردید (ن. ک. به: Steinberg, 2001, S.1-5).
 علت جنگهای خلیج فارس (عراق) نیز نفت و گاز است. یکی از کارمندان سابق اداره بوش بدین ارتباط در وال ستریت ژورنال مینویسد:" وروستی ځل چې موږ د عراق په وړاندې لاس په عمل پورې کړ، د هغه تر ټولو مهم لامَل تیل و. دا ځل هم، که تر هغه مهم نه وي، څه نا څه په هماغه اندازه د ارزښت وړ دئ" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 54). زیرا در پهلوی سایر اهداف ستراتیژیک اضلاع متحدۀ امریکا در شرق میانه، یکی هم تضعیف قدرت اوپک است. از نظر راجر دیوان Roger Divan "د متحدو ایالتونو حکومت د اوپک د سازمان د ځواک د کمزوري کولو او د تیلو پر بازار د هغه د واکمنۍ د له منځه وړلو له پاره اوږمودیزه ستراتیژې طرحه کړې ده. دې موخې ته د رسیدو له پاره د اوپک له سازمان څخه د ځانگړو هیوادونو ایستل دي" (Wagner, Jürgen, 2003, S. 54). که از جملۀ این کشور ها یکی هم عراق است.
 عامل جنگها در بسیاری از کشور های قاره افریقا نیز منابع مواد اولیه است. به گفتۀ هانس کرونبرگر روزانه اضافه از هفت میلیون بیرل نفت از خاک های این قاره استخراج میشود. که ۹۰٪ آن از کشور های الجزایر، لیبیا، مصر، آنگولا و نیجریا است. علاوه بر این کشور هاسایر مناطق این قاره مانند گابون، کانگو برازاویل، چاد، کامرون، سودان، جمهوری دیموکراتیک کانگو (زئیر)، نامیبیا، افریقای جنوبی، تانزانیا و موزامبیق نیز از لحاظ نفت و گاز و سایر مواد اولیه دارای اهمیت خاص بوده و از نگاه منابع طبیعی غنی ترین کشور های جهان میباشند. (Vgl.: Kronberger, Hans, 1998, S. 87-111 ). با آنهم این قاره به گداخانه ای جهان مسمی است. کرونبرگر مینویسد: " در حالیکه نخبگان نظامی در کلوپ های مجلل و هوتل های گران قیمت در رفت و آمد اند، اطفال در زباله دانی ها به بازی مصروف می باشند، کودکانی که از هر سه نفر یک نفر شان حتی پنجمین سالگرد تولدش را نمی بیند" (Kronberger, Hans, 1998, S. 97 ).
 جنگ در افغانستان از طولانی ترین جنگ های منطقوی شمرده میشود. با مداخله نظامی اتحاد شوروی در این کشور جنگ در دهۀ هشتم قرن بیست شکل مقابلۀ ایدیالوژیها را به خود گرفت. برژینسکی مشاور امنیت ملی جیمی کارتر و طراح پلان جنگ محرمانه در مقابل اتحاد شوروی در ارتباط به مداخله شوروی میگوید: " شوروی ها با حمله خود به افغانستان، چانس جیوپولتیکی بی مانندی را برای اضلاع متحدۀ امریکا مهیا نمودند". موصوف به رئیس جمهور این کشور، کارتر نوشت: "حال فرصتی بدست داریم، که آنرا (افغانستان) ویتنام اتحاد شوروی سازیم" (Unger, Craig, 2004, S. 122). فلهذا برژینسکی جهت بسیج کشور های جهان، به کشور های اسلامی، غربی و سایر کشور ها حتی چین سفر نمود، تا پشتیبانی معنوی، مالی و سیاسی ایشان را به داعیه افغانستان جلب نماید. از اینکه علل جنگ در افغانستان موضوع بسیار پیچیده است و به تحلیل و بررسی دقیق و همه جانبه ضرورت دارد، لازم دانسته شد تا آنرا به صورت جداگانه تحت عنوان " په افغانستان کې د جگړې د لوبغاړو جیوپولتیکي موخې" تحقیق و به علاقمندان ارائه نمایم.
 از تحلیل فوق به این نتیجه میرسیم که اضلاع متحدۀ امریکا جهت تحقق اهداف ستراتیژیک خود، به استثنای بعضی موارد، از نیرو نظامی استفاده نموده است. چنین اقدامات این کشور باعث شده، حتی دوستان عنعنوی آن، مانند آلمان و فرانسه از اشتراک در جنگ عراق خود داری نمایند و سیاست مستقلی را در پیش گیرند. اما چهل و سومین کنفرانس امنیتی مونشن، نقطه عطفی در روابط بین المللی دانسته میشود. زیرا در این کنفرانس نه تنها رقبا، بلکه دوستان اضلاع متحدۀ امریکا از سیاست خارجی این کشور انتقاد نمودند. طور مثال. صدراعظم آلمان، انگیلا میرکل درکنفرانس امنیتی مونشن گفت: "په نړۍ کې هیڅ یو هیواد دومره ځواک، پیسي او اغیز نه لري، چې په یوازې توگه ... د هغې له اوسنیو ستونزو سره مبارزه وکړي" (بهاند، شریف، ۲۰۰۷). اما رئیس جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین در بیانیۀ شدید الحن خود از سیاست کشور های غربی خاصتاً اضلاع متحده امریکا انتقاد نموده و گفت: "دغه هیواد د یو وزری نظام په لټه کۍ دئ او غواړی په یوازې توگه تصمیم نیونکی ووسی" . موصوف در یک قسمت دیگر ی از بیانیه خود می گوید: "موږ د وخت د شاهدانو په توگه وینو، چې په نړیوالو چارو کې له پوځي وسایلو څخه له حده زیات او له کنتروله وتلې گټه اخیستل کیږي، چې پایله یې د پر له پسی کړکیچونو رامنځته کیدل دي" ... " د متحدو ایالتونو دغه سیاست له گواښه ډک دئ. هیڅ څوک د امنیت احساس نه کوي، ځکه هیڅ څوک نه شی کولی ځان تر نړیوالو قوانینو لاندې خوندي وگڼي" (بهاند، شریف، ۲۰۰۷). بعد از سخنرانی پوتین یک تعداد از کارشناسان مسایل بین المللی از یک جنگ سرد جدید و تعدادی دیگری از چند قطبی شدن نظام جهانی سخن گفتند. آیا واقعاً فدراسیون روسیه به تنهائی دارای پوتنسیال سیاسی، اقتصادی و نظامی است، که منحیث یک قطب در مقابل اضلاع متحدۀ امریکا مطرح گردد؟ و یا اینکه روسیه به یک ائتلاف کشور ها یا مناطق ضرورت دارد؟ در حال حاضرکدام قدرتهای اقتصادی و سیاسی منطقوی و یا مناطق خواهند بود، که بتوانند با روسیه در یک ائتلاف، قطب مقابل اضلاع متحده امریکا را بوجود آورند؟ سیاست خارجی این قطب چه تاثیری بالای وضع جهان و خاصتاً اوضاع متشنج افغانستان خواهند داشت؟ جهت جواب به این سوالأت لازم دانسته شد، تا نظری به گذشته انداخته و از لابلای اوراق تاریخ عوامل ظهور و سقوط قدرتها را دریابیم.
 
 علل عروج و زوال قدرتهای جهانی:
 تاریخ معاصر بشریت، شاهد داستان عروج و سقوط بسیاري از مراکز قدرت جهانی یا به عبارۀ دیگر امپراتوریهاي بود. از جمله این امپراتوریها میتوان از سلسله مینگ Ming در چین، امپراتوري عثمانی، امپراتوري مغول، حکومت توکوگاواTokugawa در جاپان، حکومت "نووگورود" در روسیه و امپراتوري بریتانیا نام برد. اکثری دانشمدان جامعه شناسی و سیاست به این باور اند، که موقعیت جغرافیایی، روحیه ملی، ایجاد نهاد های دولتی و اصلاحات در نظام اداری، رشد اقتصادي با تغییر در شرایط زندگی مردم و جنگهای که در اثر ائتلاف بین کشورها روی داد، علل سقوط و یا ظهور امپراتوریها اند. علاوه بر شرایط فوق رقابتهای جنگی میان کشور ها و دولت شهر ها با نوع و شکل دولتهای مختلف، جستجوی دوامداری را برای اصلاحات و بهبود اداری و نظامی بوجود آورد، که به صورت مثمر با پیشرفتهای تخنیکي و تکنالوژیک همراه بود (ن. ک. به Kennedy, Paul, 1994, S. 29-36) .
 توانائیها و ضعفهای تکنالوژیکي، اداري و اقتصادي به طور مؤثر بر مراکز قدرت اثر میگذاشت. در حالیکه در جهان غرب در برابر چنین تغییرات تحولات اجتماعي، اقتصادي و سیاسي موانعی کمتر وجود داشت، اما با گسترش امپراتوریها در شرق همه مسائل محور شخص، و یا تعدادی از اشخاص میچرخید و با پیچیده تر شدن مسائل دولت، نه تنها اینکه حاکمان و شاهان چنین امپراتوریها متوجه اصلاحات اداري، سیاسي، اقتصادي، نظامي و سایر تنظیم امور کشور نبودند، بلکه ایشان کشور را جزء ملکیت شخصی دانسته و بر رعیت خود از هیچ نوع ستم و ظلم دریغ نمی ورزیدند (ن. ک. به Kennedy, Paul, 1994, S.235-239).
 زمامداران امپراتوریهای شرقی نتوانستند پایداري، ثبات سیاسي، امنیت و همچنان مازاد سرمایه و سیستم بانکی را که شرایط لازم برای رشد صنعت و تجارت اند، بوجود آورند. جوامع غربی با پیاده نمودن ریفورم های فوق الذکر پیشرفت نموده و امپراتوریهای شرقی نسبت به آنها عقب ماندند. برنارد لوئیس به همین ارتباط مینویسد: "پیروزی مسیحیان تا حدودی زیادی به دلیل برتری آنان در تسلیحات و فناوری، و اقتصاد های قوی تر پشتوانۀ آنان بود. ... این پیشرفت اورپائیان موجب برتری آنها نسبت به تمدن های بزرگ و قدیم و امپراتوری اسلام گردید" ( Lewis, Bernard, 1993, S. 21-22). غربیان از پیشرفت های تخنیکي نه تنها برای تولیدات روزمرۀ احتیاجات زند گی افراد جامعه استفاده نمودند، بلکه از آن در تولید جنگ افزار ها و خاصتاً تولیدکشتیهای جنگی و باربری نیز کار گرفتند. یک مورخ امپراتوری عثمانی، سلانیکی مصطفی، در ارتباط به کشتی انگلیسی می نویسد:
 "تا کنون کشتی ای به این عجیبی وارد بندر قسطنطنیه نشده است. ۳۷۰۰ مایل را طی کرده و ۸۳ توپ را علاوه بر دیگر اسلحه ها با خود حمل کرده است. توپ های آن به شکل خوک هستند. این کشتی از عجایب عصر به شمار می آید و مشابه آن دیده و ضبط نشده است" ( Lewis, Bernard, 1993, S. 23).
 رشد صنعت نظامی در اروپا و تجهیز نیرو های جنگی شان با سلاحهای مدرن به ایشان این توانائی را بخشید، تا در باز پس گیری سر زمین های از دست رفته خویش موفق شوند، طور مثال اورپائیان توانستند در غرب و جنوب اروپا شبه جزیرۀ ایبری (اسپانیه و پرتگال امروزی)، وین، جنوب ایتالیا و بعضی قسمت های شبه جزیرۀ بلکان را از دست دشمنان خود، یعنی مسلمانان آزاد نمایند و در شرق اروپا ایوان سوم مشهور به "ایوان بزرگ" زمامدار روسیه توانست در سال ۱۴۸۰ میلادی به سلطۀ دیرینۀ تاتار ها پایان دهد. بدین گونه اختلاف فزایندۀ رقبای درگیر در جنگ و وسایل جنگی شان زودتر نمایان گردید. علاوه برآن در سایر بخشها مانند استفاده از نقش علم و کلتور و روش نوین تجارت، مشارکت و حضور زنان در امور اجتماعی و در پیشگیری سیاست نوین خارجی، تفاوت های جوامع شرقی و غربی را بیش از پیش آشکار نمود. به گفتۀ عدنان آدیوار، تاریخ دان ترکی:" ... در ممالک عربی جریان علم در مقابل ادبیات و فقه شکست خورد. جهان اسلام در قرن های پانزدهم و شانزدهم شاهد هیچگونه رنسانس و اصلاح گرایی نبوده است" ( Lewis, Bernard, 1993, S. 26). در حالیکه " در قرون قبل از ۱۵۰۰ ، جهان اسلام از نظر کلتوری و تکنالوژیکی از اروپا پیشرفته تر بود. شهر هایشان بزرگ، کاملاً روشن و دارای کانالیزاسیون بود و بعضی از آنها پوهنتون ها، کتابخانه ها و مساجد زیبا و حیرت انگیزی داشتند. مسلمانان در ریاضیات، جغرافیه، طب و بسیاری از زمینه های علم و صنایع ... پیشقدم بودند" (Kennedy, Paul, 1994, S. 39) .
 در همین قرن، علاوه بر اسلام، چین هم از کلتور درخشان و نظام اداری خاصی خود برخوردار بود. به گفتۀ پاول کندی" شگفت انگیزترین چهره تمدن چین، تقدم تکنالوژی آن بود" (Kennedy, Paul, 1994, S. 32). این کشور دارای پیشرفته ترین تکنالوژی جهان بود و اختراعاتی اساسی، چون ساعت آبی، چرخ نخ ریسی، قطب نما، باروت، کاغذ و چاپ وسایر اختراعات در همین کشور به وقوع پیوسته بود و از سالها به این سو پول کاغذی، جریان تجارت و رشد بازار ها را سرعت بخشیده بود و به گفته ای جونز " در قرن چهاردهم چین تنها به اندازۀ سر سوزنی با صنعتی شدن فاصله داشت" (Manuel, Castells, 1999, Bd., S. 34 )، اما یک باره روند انکشاف صنعتی در این کشور متوقف گردید. نیدهام علت این مسأله را کلتور کنفوسیوسی میداند. وی بدین ارتباط می نویسد: "... فرهنگ چین بیش از ارزش های غربی به رابطه هماهنگ انسان و طبیعت گرایش داشت، و این چیزی بود که شاید با نوآوریهای تکنولوژیک سریع به خطر می افتاد" (Manuel, Castells, 1999, Bd., S. 35). اما سایر دانشمندان مانند وِن یوان کی آنWen-Yuan Qian و ماکایر، زمامداران چین، سلسله مینگ و منچو Menche را عامل اصلی عقب ماندگی تکنالوژی میداند. به گفتۀ ماکایر: " ظاهراً عامل تعیین کننده در محافظه کاری در زمینۀ تکنالوژی ترس حاکمان از تأثیرات بالقوه مخرب تکنالوژیک بر ثبات اجتماعی است. در چین نیز مانند سایر جوامع، نیروهای بی شماری، بویژه اصناف شهر نشین، با انتشار و گسترش تکنالوژی مخالف بودند. دیوانسالاران که از وضع موجود راضی بودند از امکان آغاز درگیریهای اجتماعی بیم داشتند. درگیریهای که ممکن بود در جامعۀ که چندین قرن تحت کنترول بود با دیگر منابع بالقوۀ نارضایتی و مخالفت همراه شود. حتی دو پادشاه روشنفکر سلسله منچو در قرن هجدهم، یعنی کانگ چی Kang Chi و چی ین لونگ Ch’ien Lung به جای تلاش برای ترغیب تحولات جدید، به ایجاد نظم و آرامش همت گماردند. ... و در نتیجه مسیر تکنالوژی را که چین قرنها و شاید هزاران سال دقیقاً تحت رهبری دولت طی میکرد به بن بست کشاند" (Manuel, Castells, 1999, Bd., S. 36).
 باقی دارد