نام اقبال در فلسفہ خودی ’’ اقبال زندہ است‘‘

(رضا مشھود جھیلم ھاستل
جواھر لال نھرو دھلی نو)                      
علامہ اقبال در سال ۱۸۷۷در سیا لکوت تولد یافت، تعلیمات دورۀابتدایی فارسی وعربی  رااز مولوی میر حسن استاد دانشکدہ مشن علوم شرقیہ آموخت۔ بعد از تعلیمات فوق لیسانس در دانشکدہ اوریینتل بہ حیث استاد فلسفہ وانگلیسی آغاز بہ خدمت کرد، در آن زمان از پروفسور آرنلڈ کسب فیض کرد و بہ سال ۱۹۰۵بہ انگلستان سفر نمود ودر آنجا درآزمون بیرسٹر موفق شد ودر جرمنی  درموضوع  ’’تصوف در ایران ‘‘تعلیم دکترا را کسب کرد ،از آنجا  بہ وطن باز گشت کرد ۔و کا ر وکالت آغاز نمود۔ ولی بعد ازایامی کاروکالت  رارھا کرد۔  ودر سال ۱۹۳۸  دارفانی را ترک کرد۔ آغاز شاعری از نالہ یتیم کرد ۔  اقبال دوستدار وطن بو د چنانکہ از سخنوری او پیدا است کہ او محب حقیقی ھندوستانی  بود کہ دلیل اش را ترانہ ھندی گفتہ می توانیم ،علامہ اقبال بہ ھر دو زبان فارسی و اردو شعر سرودہ است  کہ زمینہ شاعری ھر دو زبان اش یکسان است او در زمینہ شاعری بہ نام پیغمبر شھرت یافت۔
مد تی را کہ انگلستان گذاشت، برای زندگی  وپیروزی اقبال مھم است  درآں زمان در دل اقبال یک ھیجان و شور پیدا شد  کہ  قصد داشت  تامسلما نان جھان را  بیدار کند، اقبال  احوال مسلمانان دنیا را مطا لعہ کرد وبہ این نتیجہ رسید کہ حالت  مسلمانان جھان دگر گوں شدہ است مسلمانان  کہ ھر جا  زندگی می کنند با مشکلات وآفات دو چار ھستند  اقبال فروتنی مسلمانان راجستجو کرد وخروج راہ حل ازفرووتنی ایشان را پیدا کرد،و فلسفہ خودی  را ایجاد نمود وگفت کہ باید مسلمانان خود را بشناسند ، چون والدین اقبال متدین بودند۔ ایشان را نصیحت کرد کہ در آن وقت قرآن بخواند و بفھمد کہ قرآن برای  شما  است،یعنی پیغامھا وحکایتھا کہ در قرآن می آمدند برای  شما است، پدر اقبال  برای اقبال تعلیمات اسلامی ر ااشپارش کردہ بود کہ در نتیجہ آن است کہ تعلیما ت اسلامی دراقبال تاثیر کرد  وفکر واندیشہ او را روشن نمود۔ برای نشر پیامھای اسلامی زندگی اش راوقف  کرد ۔از نگاہ اقبال مسلمانان از دین اسلام بیگانہ شدہ اند وبی عملی و بد عملی در آن پیدا است  و بہ این  باور شد کہ انسان بی حقیقت شدہ است ۔اصلیت  خود نمی داند۔  میان انسان ھا بی بنیاد ی اوھام در مقابل آن ترویج یافتہ بود  اقبال آن اندیشہ  را رد کرد  و فلسفہ خودی را اختراع نمود۔ اقبال مسلمانان را پیام قرآن داد و گفت کہ انسان یک  انسان  عالی است   در قرآن آمدہ است کہ انسان اشرف المخلوقات است کہ ھمہ چیز  دنیا برای انسان خلق شدہ است و انسان برای عبادت و رضای الھی زادہ  شدہ است، انسان باید حقایق را خودش بفھمد و اسرار کہ دراندرش پیدا است  آن را بداند ،آن احساس را کہ بہ نام خودی می دانند ومعرفت  جوھریاد می گردد ۔ وقتیکہ انسان سّر انسانی را بشناسد قوت و قدرت انسان تقویہ می شود  کہ برای  صحت ودرستگی زندگی باید جھد کند کہ  این درجہ انسانت بلند  و بالا تر است ۔ باید انسان  خودی را استحکام ببخشد۔ فلسفہ خودی را کہ اقبال اختراع کرد برای انسان سازی بھترین وسیلہ بہ شمار می آید وخودی را   توسط اجتھاد وعشق و فقر و استغنا وقدرت وتوانائی تقویہ می یابد۔اقبال برای قدرت خودی سہ مرحلہ تعین کردہ است اجتھاد بہ نگاہ اقبال اھمیت زیادی دارد و با سعی مسلسل انسان منزل ترقی را طی می کند  باید انسان از عقاب درس بیآموزد کہ عقاب  بلند پرواز است وبلند نظر می دارد۔ او شکار دیگران را شکار نمی کند ودرتلاش شکارخود  می گردد، مسلمان را در خودی اش قدرت پید اکند کہ دشمن او را شکارکردہ نمی تواند بلکہ او دشمن را شکار  می کند ایشان بہ این باور است کہ نباید مسلمان را مانند شبنم داشت کہ ھر کسی  بخواھد با شبنم تشنگی اش دور کند بلکہ مسلمان باید سر تا پا فولاد گردند۔
 اقبال در زمانش کہ وضعیت مسلمانان را نگاہ کرد وراہ حل برای کامرانی واز بین بردن شکستگی شانرا تلاش نمود و کامیابی  وکامرانی بہ نظراقبال در خودی  پنھان شدہ است۔اقبال می گوید کہ مسلمان خدا را فراموش کردہ است بی دینی میان  آنان نفوذ نمودہ است۔ ولی خدا فرمودہ است(مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ)کسی کہ خود راشناخت او خدا را شناخت۔
 از نظر دانشمند  اسلامی  برترین معرفت این است کہ انسان  نفس خود را بشناسد۔
بہ نظروی نھایت معرفت این است کہ  انسان نفس خود را بشناسد۔
مردی کہ نفس خود را شناخت، به تحقیق که به حد هر معرفت و علمی رسیدہ است۔
در نتیجه، برترین و نایاب ترین  معرفت ها، خودشناسی و معرفت نفس است.
زیرا انسان تنها با پاک کردن و تکامل نفس خود به خدا می رسد و هیچ راهی دیگربه جز خود شناسی به سوی خدا نیست مراد از نفس، همان روح و حقیقت انسان است. نفس جوھر روحانی را می گویند کہ بہ نفس خود زندہ است ، در لغت نام روح و جان است  نفس مشتمل بر امارہ ، ناطقہ یا متفکرہ ،عاطقہ یا ملھمہ ،لوامہ مطمئنہ، راضییہ،مرضیہ می باشد
نفس امارہ: نفس امارہ انسان را بسوی شرو بد رغبت می دھد کہ این ھم نشانی از فطرت انسانی است۔ لذا برای انسان لازم است کہ بر ھوی وھوس تسط یابد عاقل آن است که شهوت خود را از بین ببرد۔ از نظر اقبال بھترین حکومت  حکومت بر نفس است  نہ کہ نفس بر انسان حاکم شود،بہ علت این علامہ اقبال شنا خت نفس  راتعلیم می دھد  ومی گوید سرّ پیروزی انسان در معرفت نفس پنھاں است۔لذا فلسفہ خودی رابوجود آورد۔با این سبب اقبال بہ حیث شاعر اسلام شھرت یافتہ است واندیشہ اسلامی را پیشرفت داد ،نام اقبال در فلسفہ و اندیشہ او زندہ است۔