درباره حیوی بلخی چیزی نمی دانیم و تنها مطلبی که می دانیم، رساله "سعدیا گائون" در پاسخ به رشته پرسش های انتقادی حیوی بلخی بوده که شمار آن ها به دوصد می رسیده است. 

حیوی بلخی یکی از رهبران جنبشی "قرائی" بود . جنبشی یهودی  "قرائی" به تورات  اعتقاد داشت و کتابهای تفسیر دیگر مثل "تلمود" را بی اعتبار می‌دانند. 

قرائیم ـ  هیچ‌یک از کتابهای تفسیری نظیر میشنا یا تلمود را قبول ندارند. از این رو قرائیم در تقابل با فریسیان قرار می‌گیرند. از نظر ایشان یهودیت تلمودی، دارای قوانین ساخته بشر است و تنها یهودیت قرائی همان یهودیت موسی است. 

این مکتب دینی یهود از ایران برخاست و یهودیان ایرانی پایه گذاران آن بودند.قرائی ها افرادی بودند که پنج صحیفه تورات را قبول داشتند، این جنبش توسط عنان ابن داوود شکل گرفت. پیروان عنان اعتقاد داشتند که قوانین شفاهی روحانیون یهودی الهی نبوده و از این رو مقید کننده نیستند. 

از چهره‌های مهم این فرقه پس از عنان ابن داوود می‌توان به بنیامین نهاوندی و دانیال بن موسی قومسی که از یهودیان ایرانی بوده‌اند اشاره کرد. حیوی بلخی نیز همانند اندیشمندانی دیگر  این بار در بلخ به وجود آمده بود، به انتقاد شدید از روحانیون اعظم یهودی در بغداد می پردازد . شديدترين حملات از آِن حيوي البلخي ( ميانه ي قرن نهم ) بود. او كتابي نوشت كه در آن دوصد پرسش عليه تعاليم « اسفار خمسه » مطرح كرد. او ٬ اختيار  و امكان معجزات را مردود شمرد و از سنت ختنه انتقاد كرد.  آرا و انديشه هايش پيروان فراواني يافت.  

قرائیم بر خلاف یهودیت تلمودی اعتقاد به نسل پدری دارند. پيشرفت و شكوفايي  اين نهضت به گونه اي ژرف تر و گسترده تر در حيات يهودي رسوخ كرد. در قرن دهم اين نهضت در مصر نيز تثبيت شده بود و تا اسپانيا گسترش يافته بود.دوران طلایی قرائیم در بین سالهای ۹۰۰ تا ۱۱۰۰ میلادی بود. 

 يك دوره 500 ساله به عصر گئونيم معروف شده و از حوادث مهم آن، پيدايش و از هم پاشيدگي جریان فکری و دینی «قِرائيم» بود. 

سعادیا بن يوسف ( ۸۸۲ ـ ۹۴۲) اهل فيوم واقع در مصر عليا به اوج خود رسيد٬   سپس  در شهر بابل سکنی گزید.  

 بعد از هفت سال جنگ و درگیری میان دو رهبر فکری یهود ("سعادیا" و "هارون بن مئیر") ، آخر الامر"سعادیا"  به عنوان گائون اعظم مدرسه ی یهودی سورا  در بابل برگزیده شد. "سعاديا" كه ذهني وقاد داشت٬ نمونه ي مجسم آميزش فرهنگ هاي يوناني­ عربي و عبري بود. 

"سعاديا" با درك خطر نهفته در تعاليم قرائيم٬ نوشتن آثاري عليه اين جنبش را آغاز كرد. نخستين اثر او نقد آراي عنان٬ بنيان گذار نهضت قرائيم بود. بعد از آن آثار جدلي متعددي نگاشت كه در آنها به نحو عالي از آرمان يهوديت تلمودي در مقابل حملات قرائيم دفاع كرد. "سعاديا" كه مشتاق بود سنت يهودي را تقويت كند٬ در پاسخگويي به تحدي عقل گرايي٬ جدا از رساله اش در رد آراي "حيوي البلخي" اثر"امونوت و دعوت" ( ايمان و علم ) را درسال 933میلادی نوشت. اين اثر به نقطه ي عطفي در تاريخ انديشه ي ديني يهود تبديل شد.  

نوشته هاي جامع "سعادیا" در زمينه ي فرهنگ نويسي عبري٬دستور زبان عبري و آداب و مراسم ديني٬ اجوبه يا فتاوي بسياري در باب مسائل هلاخايي نوشت٬ قوانين منطق تلمودي را مدون ساخت٬ مشكلات تقويم يهودي را برطرف كرد. 

رشد جنبش قرائی با تلاش‌های سعادیا گائون رئیس مدرسه دینی سورا و گائونهای پس از او متوقف شد. 

بعد از مرگ سعاديا٬ سيطره ي فرهنگي يهوديان بابلي٬ كه تقريباً هفتصد سال از آن برخوردار بودند٬ به تدريج به يهوديان اسپانيا انتقال يافت. 

 موسی بن میمون (هارامبام‎) در سال ۱۱۳۵ میلادی، در کوردوبا در اندلس (اسپانیای کنونی) زاده شد. وی در دهۀ های میانه، در مراکش، اندلس و مصر زیسته و افکار و آرای او در جهان غیریهودی نیز پراکنده شده‌است. او از علمای بزرگ یهود است که در مورد او گفته‌اند: «از موسی (ابن عمران) تا موسی (ابن میمون) کسی مانند موسی برنخاسته است». 

هارامبام 23 ساله بود كه در اوج سرگرداني و نابساماني، تاليف تفسيري بزرگ را بر ميشنا به نام -كتاب روشنايي- كه به عربي «اَلسّراج» خوانده مي شود، آغاز نمود و در 33 سالگي آن را كامل كرده، در مصر منتشر ساخت. 

هارامبام در تفسير ميشنا، اصول سيزده گانه دين يهود را شرح مي دهد كه يهوديان، آن را هر روز پس از تفيلاي شحريت (نماز صبح) مي خوانند. زبان كتاب عربي بود كه بعدها به زبان عبري نيز ترجمه شد. او در مقدمه كتاب، چنين آورده است: «هدف دين، آن است كه هم نفْس را با دانشها و خصلتهاي شايسته تهذيب كند و هم جسم را بر اساس نيازهايش به طور صحيح پرورش دهد. اين باعث ايجاد جامعه اي مطلوب مي شود كه انسانهايي عالي مرتبه را در خود بپروراند، انسانهايي كه هم داراي خصايل عقلاني و هم كمالات اخلاقي هستند. نفس(روح) چنين افرادي پس از مرگ، مانند فرشتگان در ابديت خواهد زيست». 

آثار ابن میمون (هارامبام)دربارهٔ قوانین خاخامی، نوشته‌های پزشکی و فلسفه یهودیت است. 

هارامبام  در 69 سالگي  در شهر فوستات (قاهره امروزي) درگذشت. پيكر او را از مصر به فلسطين آوردند و در شهر طبريا به خاك سپردند. بلافاصله پس از مرگ هارامبام، در اجتماعات يهود پيچيد كه «بين موسي و موسي، موساي ديگري نيست»؛ به گفته ديگر، هارامبام، موساي دوم قوم يهود است. 

تأثير همه ي اين فعاليت هاي دینی وعلمي و ادبي هارامبام براي جنبشي قرائيم نتيجه ي ويران كننده اي به دنبال داشت. 

بی تردید در میان یهودیان بلخی،  متفکرانی داشته ایم که تراوشات مغزی و نوشتارهای آنان به دست ما نرسیده و اطلاعاتی نیز که به آن ها دست یافته ایم، کم و بیش تنها در صد سال اخیر بوده است.  

با در نظر گرفتن آن که بلخ در دوران حیوی بلخی، یعنی کم و بیش در قرن نهم یا دهم میلادی، صحنه تبلیغات مذهبی گسترده یهودیان بوده، گویا حیوی بلخی  و چندین نام دیگر ، در اندیشه بازنگری در دین و ایجاد اصلاحات تنها نبوده اند و احتمالاً دیگر یهودیانی نیز وجود داشته اند که مطلبی از آن ها به دست ما نرسیده است. 

 سرزمین هائی چون بلخ و خوارزم و{خیوه،سمرقند،بخارا} و دربند  "داغستان" ، از لَمَغان در نزدیکی کابل گرفته تا غزنه و تا سواحل خلیج فارس گسترده بوده، پذیرای شمار زیادی یهودی نیز بوده است که فعالیت فرهنگی نیز داشته اند. 

 «در حوزه بزرگی، از دریای سیاه تا دریاچه آرال و خطه ی ماوراء النهر و دره ها و ارتفاعات افغانستان، زبان محلی کلنی های گوناگون یهود رایج بوده است». (ژیلبر لازار، شکل گیری زبان فارسی، ص۳۱) 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منابع :  ـ  آمنون نتصر . (کتاب: " یهود ، ایران ، اسرائیل" )  . انجمن کلیمیان تهران . مفاهیم مختص به  گئونيم،سعادیا گائون، ابن میمون . 

*ـ تصویرکتابی؛ حیوی بلخی و سعدیا گائون (درآمدی بر چالش‌های ثنوی - یهودی در سده سوم هجری) در گوگل قابل دریافت است. 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هلاخا،(به عبری: הלכה)، به مجموعه قوانین شریعت یهود گفته می‌شود،هلاخا دارای ۶۱۳ میتزوت (دستور) است. قوانین یهودی که از تورات و تلمود و نوشتارهای حاخامها اقتباس شده بود در کتاب شولحان عاروخ به صورت مکتوب درآمد. 

میشنا یا مشنه (عبری:משנה به معنی «تکرار و تلقین»)، کتابی است که یکی از دین‌پژوهان یهودی به نام حاخام یهودا هناسی با جمع‌آوری مکتوبات متفرق هلاخایی در یک‌جا تدوین نمود و به صورت کتاب ویژهٔ تورات شفاهی درآورد.میشنا حاصل کار شش نسل از تنائیم یا عالمان شریعت شفاهی است. تلمود «تورات شفاهی»  مجموع  میشنا و گمارا  است.